به گزارش سرویس سیاسی تابناک، اظهارات پربازتاب دکتر علی لاریجانی مشاور عالی مقام معظم رهبری، فضای سیاسی کشور را وارد مرحله‌ای تازه کرده است. لاریجانی در سخنانی هشدار داده که در صورت حمله نظامی ایالات متحده، ایران ممکن است به سمت ساخت سلاح هسته‌ای حرکت کند؛ اظهارنظری که بلافاصله با واکنش‌های گسترده و بحث‌برانگیز مواجه شد.
این سخنان، دکترین دیرینه‌ی حرمت ساخت سلاح هسته‌ای در جمهوری اسلامی ایران را با پرسش‌هایی جدی مواجه کرده و احتمال چرخش در یکی از اصول ثابت سیاست دفاعی کشور را مطرح ساخته است.در واکنش به این تحولات، بازخوانی اندیشه‌های شهید مرتضی مطهری، نظریه‌پرداز برجسته انقلاب اسلامی، می‌تواند در تحلیل و تبیین مرز میان تغییرات اقتضایی و اصول ثابت در فقه اسلامی راهگشا باشد.
آیت الله مطهری در کتاب اسلام و مقتضیات زمان با تأکید بر ثبات اصول شریعت، بیان می‌کند که در اسلام پس از پیامبر (ص)، نسخ احکام وجود ندارد و حتی امامان معصوم نیز حق چنین کاری را ندارند. اما در عین حال، اسلام برای نیاز‌های متغیر بشر، قوانین متغیر وابسته به اصول ثابت پیش‌بینی کرده است. بنابراین، تغییر در برخی احکام شرعی در طول زمان نه تنها ممکن است، بلکه از درون خود نظام فقهی و در چارچوب اصول اسلامی قابل تحقق است—بی‌آنکه عنوان نسخ بر آن صدق کند.
مطهری برای توضیح پویایی احکام اسلامی به آیه شریفه «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ.» استناد می‌کند و می‌گوید: اسلام همواره بر آمادگی دفاعی حداکثری در برابر دشمن تأکید داشته است. این دستور در زمان پیامبر با ابزار ساده‌ی آن عصر اجرا می‌شد، اما در دوران معاصر، تحقق آن مستلزم دانش‌هایی، چون فیزیک هسته‌ای و تکنولوژی‌های پیشرفته است.
وی صراحتاً می‌نویسد:
«قرآن می‌گوید: "وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ" در مقابل دشمن تا آخرین حد امکان نیرو تهیه کنید زمانی بود که چهار تا آهنگر می‌توانستند آن وسائل نیرو را با همان معلومات تجربی زمان خودشان تهیه کنند، ولی یک زمان دیگر انجام این وظیفه معلومات بسیاری می‌خواهد، علم ساختن بمب اتمی هم لازم است، پس برای آنکه آن وظیفه انجام داده شود واجب است که این [ مبحث]هم خوانده شود [ شاید بگویید]مگر پیامبر گفت "ای‌ها الناس! بروید اتم شناسی یاد بگیرید" تا ما امروز یاد بگیریم؟ می‌گوییم پیغمبر چنین چیزی نگفته، لازم هم نبوده بگوید ولی پیغمبر چیزی گفته که اگر بخواهیم به آن عمل کنیم، باید این مقدمه را هم انجام بدهیم، چون روح این حکم آن است.»
مطهری بر این باور است که روح احکام اسلامی فراتر از ظاهر آنهاست، و تغییر در شرایط زمان می‌تواند نحوه‌ی اجرای احکام را دگرگون کند، بی‌آنکه اصل حکم دستخوش تغییر شود.
او همچنین تأکید می‌کند که تغییر در فتاوا نتیجه‌ی تغییر شرایط و موضوعات است، نه تغییر در محتوای احکام اسلامی. مجتهد موظف است با شناخت نیاز‌های زمانه و تحولات علمی و اجتماعی، احکام را با حفظ روح شریعت بازشناسی و تبیین کند.
مطهری از نقش کلیدی اجتهاد، عقلانیت و تشخیص مصالح زمانه سخن می‌گوید و تصریح می‌کند که عالمان دین باید مشخص کنند "واجب کفایی" در هر عصر چیست و با چه ابزار‌هایی باید محقق شود.
او همچنین به قاعده فقهی "تزاحم" اشاره می‌کند؛ جایی که دو حکم شرعی در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند و مجتهد باید تشخیص دهد که اهم کدام است تا مهم را فدای آن کند. در این موقعیت‌ها، تشخیص نادرست ممکن است به نادیده گرفتن روح حکم اسلامی بینجامد و تبعات سنگینی به‌همراه داشته باشد.
در نهایت، شهید مطهری بر این نکته تأکید دارد که پویایی فقه اسلامی بدون عدول از اصول، در گرو اجتهادی عالمانه و عقل‌مدار است—اجتهادی که نه تنها پاسخگوی نیاز‌های زمانه باشد، بلکه در مسیر حفظ اصالت و روح شریعت نیز گام بردارد.
با توجه به دیدگاه‌های شهید مرتضی مطهری، می‌توان نتیجه گرفت که بر اساس مبانی فکر اسلامی، تغییر در مواضع راهبردی جمهوری اسلامی، از جمله در حوزه دکترین هسته‌ای، تنها در صورتی مشروع و قابل دفاع است که برآمده از اجتهاد دقیق، درک درست از شرایط زمان و وفاداری کامل به اصول ثابت اسلام باشد. این به‌معنای آن است که اگر تهدیدات جدید اقتضا می‌کند کشور باید برای حفظ امنیت ملی، ابزار‌ها و دانش دفاعی خود را توسعه دهد.
البته لازم است توجه داشت که اظهارات اخیر درباره احتمال ساخت سلاح هسته‌ای، در واکنش به تهدید‌های خارجی مطرح شده و نباید به‌گونه‌ای تفسیر شود که گویی اصول بنیادین و تغییرناپذیر جمهوری اسلامی، مانند حرمت شرعی سلاح هسته‌ای، مورد تردید یا بازنگری قرار گرفته‌اند.
از منظر مطهری، انعطاف در شیوه اجرا و ابزار‌ها مجاز است، اما این به‌معنای تجدیدنظر در روح احکام یا تغییر مبانی نیست. بنابراین، در فضای سیاسی کشور، هرگونه بازنگری یا موضع‌گیری جدید باید با حساسیت، دقت و انطباق کامل با فقه اجتهادی و مصالح واقعی امت اسلامی انجام شود تا هم پاسخگوی شرایط بین‌المللی باشد و هم موجب خدشه به مشروعیت اخلاقی و دینی نظام نشود.
به‌بیان دیگر، امنیت ملی و اصول اعتقادی باید به موازات هم حفظ شوند و تصمیم‌گیری در مسائل راهبردی، به‌ویژه در موضوع حساسی، چون سلاح هسته‌ای، نیازمند تکیه بر گفتمان عقلانی، فقهی و اصول‌گرایانه‌ای است که شهید مطهری نماینده‌ی برجسته‌ی آن بود.
حسین جعفرزاده
