رسول سلیمی: در حالی که جهان به جنگ اوکراین و تنش‌های خاورمیانه چشم دوخته، سایه‌ای تاریک بر شاخ آفریقا گسترده شده است. داعش، گروه تروریستی که زمانی در عراق و سوریه خلافت خودخوانده‌ای برپا کرده بود، اکنون در سومالی، کشوری با نظام سیاسی شکننده در شرق قاره آفریقا، در حال قدرت‌گیری است. گزارش‌ها حاکی از آن است که این گروه با رهبری عبدالقادر مؤمنین، نه‌تنها در حال گسترش نفوذ خود در مناطق کوهستانی پانتلند است، بلکه به سمت تسخیر موگادیشو، پایتخت پرجمعیت سومالی، حرکت می‌کند. در این گزارش، تلاش‌های این گروه برای تسلط بر موگادیشو، واکنش دولت سومالی، نقش کلیدی عبدالقادر مؤمنین، و پیامدهای این تحولات برای آفریقا، اروپا، و خاورمیانه را بررسی می کنیم.
ظهور داعش در سومالی: از حاشیه تا مرکز
سومالی، کشوری با ۱۸.۱ میلیون نفر جمعیت و خط ساحلی طولانی در اقیانوس هند، دهه‌هاست که درگیر بی‌ثباتی سیاسی و جنگ داخلی است. از زمان فروپاشی دولت مرکزی در سال ۱۹۹۱، این کشور به میدان نبرد گروه‌های شبه‌نظامی، از جمله الشباب، شاخه القاعده در منطقه، تبدیل شده است. اما در سال‌های اخیر، داعش نیز به‌عنوان بازیگری جدید وارد این عرصه شده و با بهره‌گیری از خلأ قدرت، به‌سرعت جای پای خود را محکم کرده است.
داعش در سومالی، که به نام «ولایت سومالی» شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۵ توسط گروهی از جداشدگان الشباب به رهبری عبدالقادر مؤمنین تأسیس شد. این گروه ابتدا فعالیت خود را در مناطق کوهستانی پانتلند، در شمال شرق سومالی، متمرکز کرد. بر اساس گزارش سازمان ملل در ژوئیه ۲۰۲۴، تعداد جنگجویان این گروه بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ نفر تخمین زده می‌شود، اما نفوذ آن به مراتب فراتر از این اعداد است. داعش با استفاده از تاکتیک‌های ترور، بمب‌گذاری، و جذب نیرو از میان جوانان ناراضی، به‌تدریج از یک گروه حاشیه‌ای به تهدیدی جدی تبدیل شده است.
در آگوست ۲۰۲۴، بمب‌گذاری انتحاری در ساحل لیدو موگادیشو، که دست‌کم ۳۲ کشته بر جای گذاشت، نشان داد که داعش دیگر تنها به مناطق روستایی محدود نیست. این حمله، که به گفته مقامات سومالی توسط ولایت سومالی داعش سازمان‌دهی شده بود، زنگ خطری برای دولت فدرال بود که با چالش‌های متعددی از جمله فساد، ضعف نظامی، و رقابت با الشباب روبه‌روست. کارشناسان معتقدند که داعش با بهره‌گیری از این ضعف‌ها، در حال برنامه‌ریزی برای تسلط بر پایتخت است.
تسخیر موگادیشو: استراتژی داعش چگونه پیش می‌رود؟
موگادیشو، با جمعیتی حدود ۴.۳ میلیون نفر، قلب سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی سومالی است. این شهر بندری، که از نظر تاریخی مرکز تجارت در اقیانوس هند بوده، اکنون به هدف اصلی داعش تبدیل شده است. اما چگونه داعش، با تعداد محدود جنگجویان، در حال نزدیک شدن به این هدف بلندپروازانه است؟
کارشناسان معتقدند داعش از ترکیبی از عملیات نظامی، تبلیغات گسترده، و نفوذ در جوامع محلی استفاده می‌کند. این گروه در ماه‌های اخیر حملات هدفمندی را علیه نیروهای امنیتی سومالی و مقامات دولتی در موگادیشو انجام داده است. به عنوان مثال، در فوریه ۲۰۲۵، ترور یک افسر ارشد پلیس در منطقه هودان موگادیشو به داعش نسبت داده شد. این حملات نه‌تنها قدرت دولت را تضعیف می‌کند، بلکه پیام روشنی به مردم می‌فرستد: دولت فدرال نمی‌تواند امنیت شما را تضمین کند.
داعش همچنین از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های رمزنگاری‌شده برای جذب نیرو و گسترش ایدئولوژی خود بهره می‌برد. ویدئوهای تبلیغاتی به زبان‌های سومالیایی، سواحلی، و حتی عربی، جوانان بیکار و ناامید را هدف قرار داده‌اند. یکی از ناظران سیاسی می‌گوید: «داعش با وعده پول، قدرت، و هویت، توانسته جوانانی را که از فقر و جنگ خسته شده‌اند، به خود جلب کند.» این استراتژی مشابه تاکتیک‌هایی است که داعش در عراق و سوریه به کار برد و توانست با آن میلیون‌ها نفر را تحت کنترل خود درآورد.
علاوه بر این، داعش با تضعیف رقیب اصلی خود، الشباب، در تلاش است تا فضای بیشتری برای مانور پیدا کند. درگیری‌های پراکنده میان این دو گروه در پانتلند و مناطق جنوبی سومالی، به داعش اجازه داده تا منابع و تسلیحات الشباب را تصاحب کند. گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که داعش از سال ۲۰۲۳، با قاچاق سلاح از یمن و لیبی، توان نظامی خود را تقویت کرده و اکنون مجهز به سلاح‌های سبک و مواد منفجره است که برای عملیات شهری کافی به نظر می‌رسد.
کارشناسان معتقدند که داعش به‌دنبال تکرار سناریوی موصل در سال ۲۰۱۴ است: ورود ناگهانی به پایتخت، فلج کردن نیروهای امنیتی، و اعلام کنترل! تحلیلگران نظامی می‌گویند: «اگر داعش بتواند موگادیشو را تصرف کند، نه‌تنها سومالی را به پایگاه اصلی خود تبدیل می‌کند، بلکه دسترسی به اقیانوس هند، این گروه را به تهدیدی جهانی بدل خواهد کرد»
واکنش دولت سومالی: ناتوانی یا تلاش ناکافی؟
در همین راستا دولت فدرال سومالی، به رهبری رئیس‌جمهور حسن شیخ محمود، که از سال ۲۰۲۲ قدرت را در دست دارد، با چالش‌های عظیمی روبه‌روست. این دولت، که از حمایت اتحادیه آفریقا و نیروهای حافظ صلح (AMISOM) برخوردار است، در تئوری باید توانایی مقابله با تهدیدهایی مانند داعش را داشته باشد. اما واقعیت چیز دیگری است.
پس از بمب‌گذاری آگوست ۲۰۲۴، دولت سومالی اعلام کرد که عملیات گسترده‌ای علیه داعش در موگادیشو و پانتلند آغاز کرده است. در اکتبر ۲۰۲۴، ارتش سومالی با پشتیبانی نیروهای اتحادیه آفریقا، عملیاتی را در منطقه باری پانتلند انجام داد که به کشته شدن ۲۰ جنگجوی داعش منجر شد. با این حال، این عملیات‌ها پراکنده و اغلب واکنشی بوده‌اند تا پیش‌دستانه. این در حالی است مقامات امنیتی سومالی به رسانه ها گفتند: «منابع کافی ندارند. الشباب هنوز تهدید اصلی است و داعش از این فرصت استفاده می‌کند»
دولت همچنین تلاش کرده با افزایش گشت‌های امنیتی در موگادیشو و دستگیری مظنونان، جلوی حملات داعش را بگیرد. اما فساد در میان نیروهای امنیتی و نفوذ داعش در برخی مناطق شهری، این تلاش‌ها را بی‌اثر کرده است. گزارش‌هایی از فرار زندانیان مرتبط با داعش از زندان‌های موگادیشو در ژانویه ۲۰۲۵، ضعف ساختاری دولت را بیش از پیش آشکار کرد.
حسن شیخ محمود در سخنرانی اخیر خود در فوریه ۲۰۲۵، از جامعه جهانی خواست تا حمایت بیشتری از سومالی کند و هشدار داد که «سقوط موگادیشو به دست داعش، فاجعه‌ای برای کل منطقه خواهد بود.» اما منتقدان می‌گویند که دولت فدرال بیش از حد به کمک خارجی وابسته است و نتوانسته استراتژی منسجمی برای مقابله با داعش تدوین کند. یکی از کارشناسان منطقه‌ای اظهار داشت: «سومالی درگیر جنگی دوجبهه‌ای با الشباب و داعش است و دولت به‌تنهایی نمی‌تواند از پس آن برآید.»
عبدالقادر مؤمنین: مغز متفکر داعش در سومالی
عبدالقادر مؤمنین (متولد ۱۹۷۰، موگادیشو) اکنون به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین رهبران داعش در جهان شناخته می‌شود. او که در خانواده‌ای مذهبی در پایتخت سومالی بزرگ شد، تحصیلات ابتدایی خود را در مدارس دینی محلی گذراند و سپس به بریتانیا مهاجرت کرد. در لندن، مؤمنین در دهه ۱۹۹۰ به‌عنوان مبلغ اسلامی فعالیت داشت و در مساجد این شهر سخنرانی می‌کرد. بر اساس گزارش گاردین (اوت ۲۰۲۴)، او در این دوره به گروه‌های افراطی نزدیک شد و در سال ۲۰۱۰ به سومالی بازگشت.
مؤمنین ابتدا به الشباب پیوست و به‌عنوان یکی از فرماندهان ارشد این گروه در مناطق جنوبی سومالی فعالیت کرد. اما در سال ۲۰۱۵، به دلیل اختلافات ایدئولوژیک و جاه‌طلبی‌های شخصی، از الشباب جدا شد و ولایت سومالی داعش را تأسیس کرد. او با ابوبکر البغدادی، رهبر وقت داعش، بیعت کرد و قول داد که سومالی را به پایگاهی برای خلافت جهانی تبدیل کند. گزارش سازمان ملل (ژوئیه ۲۰۲۴) او را «مغز متفکر عملیات داعش در شرق آفریقا» توصیف می‌کند.
مؤمنین، که به زبان‌های سومالیایی، عربی، و انگلیسی مسلط است، از مهارت‌های سازمان‌دهی و تبلیغاتی خود برای گسترش داعش استفاده کرده است. او در ویدئوهای متعدد، از جنگجویان سراسر آفریقا و حتی اروپا دعوت کرده تا به سومالی بپیوندند. ناظران سیاسی می‌گویند: «مؤمنین ترکیبی از کاریزما و بی‌رحمی است که او را به رهبری بی‌رقیب تبدیل کرده.» در نوامبر ۲۰۲۴، گزارش‌هایی تأییدنشده ادعا کردند که او پس از مرگ ابراهیم الحسینی القریشی در سال ۲۰۲۳، به‌عنوان رهبر کل داعش انتخاب شده است، هرچند داعش این ادعا را رسماً تأیید نکرده است.
نقش مؤمنین در تسخیر موگادیشو حیاتی است. او با طراحی حملات پیچیده و ایجاد شبکه‌های مخفی در پایتخت، داعش را به تهدیدی بی‌سابقه تبدیل کرده است. یکی از تحلیلگران نظامی اظهار داشت: «بدون مؤمنین، داعش در سومالی فقط یک گروه کوچک محلی باقی می‌ماند. اوست که این گروه را به سطحی جهانی رسانده است.»
پیامدهای تسخیر سومالی: تأثیر بر آفریقا، اروپا، و خاورمیانه
اگر داعش موفق به تسخیر موگادیشو و کنترل سومالی شود، پیامدهای آن فراتر از شاخ آفریقا خواهد رفت. کارشناسان و گزارش‌های بین‌المللی این سناریو را فاجعه‌ای با ابعاد جهانی می‌دانند.
آفریقا: گسترش بی‌ثباتی در قاره سیاه
سومالی به دلیل موقعیت استراتژیک خود در شاخ آفریقا، دروازه‌ای به شرق و مرکز قاره است. کنترل موگادیشو به داعش امکان می‌دهد تا نفوذ خود را به کشورهای همسایه مانند کنیا، اتیوپی، و جیبوتی گسترش دهد. کارشناسان روابط بین الملل هشدار دادند که داعش در حال جذب نیرو از سراسر آفریقا، از جمله تانزانیا و سودان، است. یکی از تحلیلگران می‌گوید: «سومالی می‌تواند به پایگاهی برای داعش در آفریقا تبدیل شود، مشابه آنچه در عراق و سوریه دیدیم.»
این گسترش می‌تواند گروه‌های دیگر مانند داعش غرب آفریقا (ISWA) در منطقه ساحل و بوکوحرام در نیجریه را تقویت کند. ولادیمیر ورونکوف، معاون دبیرکل سازمان ملل در امور مبارزه با تروریسم، در اوت ۲۰۲۴ هشدار داد که «داعش در آفریقا در حال یکپارچه‌سازی عملیات خود است» و سقوط سومالی می‌تواند این روند را تسریع کند.
اروپا: تهدیدی از راه دور اما واقعی
اروپا نیز که پیش‌تر با حملات داعش در شهرهایی مانند پاریس و بروکسل روبه‌رو شده، بار دیگر در معرض خطر قرار دارد. عبدالقادر مؤمنین، با تجربه زندگی در بریتانیا، ارتباطات گسترده‌ای با جوامع مهاجر سومالیایی در اروپا دارد. حمله آگوست ۲۰۲۴ در زولینگن آلمان، که توسط یک جنگجوی الهام‌گرفته از داعش انجام شد، نشان داد که این تهدید همچنان زنده است.
کنترل موگادیشو به داعش دسترسی به مسیرهای دریایی اقیانوس هند را می‌دهد، که می‌تواند قاچاق سلاح و نیرو به اروپا را تسهیل کند. کارشناسان سیاسی می گویند: «سومالی می‌تواند به مرکز آموزش تروریست‌هایی تبدیل شود که به اروپا اعزام می‌شوند.» افزایش مهاجرت غیرقانونی از شاخ آفریقا به اروپا نیز ممکن است به ابزاری برای نفوذ داعش تبدیل شود.
خاورمیانه: احیای خلافت از راه آفریقا
در خاورمیانه، که داعش پس از شکست در عراق و سوریه تضعیف شده، تسخیر سومالی می‌تواند به احیای رویاهای خلافت این گروه منجر شود. دسترسی به منابع سومالی، از جمله قاچاق الماس و سلاح از یمن، می‌تواند بودجه داعش را تأمین کند. در این راستا داعش می‌تواند از سومالی به‌عنوان سکویی برای عملیات در خاورمیانه استفاده کند، به‌ویژه علیه کشورهایی مانند عربستان که با اوپک در بازار نفت همکاری دارند.
این تحول همچنین می‌تواند ایران و ترکیه را، که در شاخ آفریقا منافع استراتژیک دارند، به واکنش وادار کند. گزارش مطالعات روابط بین‌الملل (۲۰۱۵) نشان می‌دهد که داعش در گذشته از بی‌ثباتی منطقه برای تضعیف رقبا استفاده کرده و سومالی می‌تواند فرصتی مشابه فراهم کند.
تأثیر داعش سومالی بر حوثی‌های یمن
یکی از مهم‌ترین پیامدهای تسخیر سومالی توسط داعش، تأثیر آن بر حوثی‌های یمن (انصارالله)، خواهد بود. داعش و حوثی‌ها، به‌عنوان دو گروه با ایدئولوژی‌های متضاد (سلفی‌گری افراطی در برابر شیعه زیدی)، از نظر تاریخی با یکدیگر دشمنی داشته‌اند. درگیری‌های پراکنده میان داعش یمن و حوثی‌ها در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ نشان‌دهنده این تنش است. اگر داعش از سومالی به‌عنوان پایگاهی برای تقویت شاخه خود در یمن استفاده کند، حوثی‌ها با تهدیدی دوجانبه روبه‌رو خواهند شد: از یک سو ائتلاف سعودی و از سوی دیگر داعش. ناظران سیاسی می‌گویند: «داعش می‌تواند با قاچاق سلاح از سومالی به یمن، نیروهای خود را در عدن و مناطق جنوبی تقویت کند و فشار بر حوثی‌ها را افزایش دهد.»
این در حالی است که اگر داعش سومالی را تحت کنترل خود درآورد، این کانال لجستیکی که به عنوان یکی از مسیرهای انتقال سلاح به حوثی ها شناخته می شود نیز مسدود خواهد شد.
تهدید امنیتی مستقیم: داعش در نزدیکی مرزهای ایران
تسلط داعش بر سومالی، ایران را با تهدیدی مستقیم روبه‌رو خواهد کرد، هرچند این تهدید از نظر جغرافیایی از خلیج عدن و اقیانوس هند آغاز می‌شود، نه مرزهای زمینی. سومالی، با خط ساحلی طولانی و موقعیت استراتژیک در شاخ آفریقا، می‌تواند به پایگاهی برای عملیات داعش تبدیل شود که دسترسی این گروه را به خاورمیانه از طریق مسیرهای دریایی افزایش دهد. کارشناسان سیاسی معتقدند که داعش، با تکیه بر تجربه گذشته خود در عراق و سوریه، می‌تواند از سومالی به‌عنوان مرکزی برای قاچاق سلاح، آموزش نیرو، و طراحی حملات فرامنطقه‌ای استفاده کند.
چه آنکه به گفته برخی کارشناسان «داعش خواهد توانست از سومالی برای اعزام جنگجویان به جنوب ایران، به‌ویژه استان‌های مرزی مانند سیستان و بلوچستان، استفاده کند، جایی که گروه‌های سلفی افراطی مانند جیش‌العدل پیش‌تر فعال بوده‌اند.» علاوه بر این، نزدیکی سومالی به تنگه باب‌المندب، یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های تجارت جهانی، به داعش امکان می‌دهد تا با اختلال در مسیرهای کشتیرانی، فشار غیرمستقیمی بر اقتصاد ایران وارد کند. ایران، که به دلیل تحریم‌های آمریکا با محدودیت‌های تجاری روبه‌روست، به این مسیرها برای صادرات نفت و واردات کالاها وابسته است. هرگونه ناامنی در این منطقه می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل ایران را افزایش داده و اقتصاد را تحت فشار بیشتری قرار دهد.
سومالی در آستانه یک فاجعه جهانی
فعالیت داعش در سومالی، با رهبری عبدالقادر مؤمنین، از یک تهدید محلی به خطری جهانی تبدیل شده است. تلاش این گروه برای تسخیر موگادیشو، با استفاده از حملات هدفمند، تبلیغات، و ضعف دولت فدرال، در حال به ثمر نشستن است. واکنش دولت سومالی، که با ناتوانی و وابستگی به کمک خارجی همراه است، تاکنون نتوانسته جلوی این پیشروی را بگیرد. اگر داعش موفق شود، سومالی به پایگاهی برای عملیات تروریستی در آفریقا، اروپا، و خاورمیانه تبدیل خواهد شد.
در چنین شرایطی تسخیر سومالی توسط داعش، می‌تواند معادلات امنیتی خاورمیانه را تغییر دهد و همچنین پیامدهای عمیقی برای سیاست خارجی کشورمان، از جمله روابط ایران با متحدان منطقه‌ای، به‌ویژه حوثی‌های یمن، و مهمتر از آن به خطر افتادن امنیت داخلی را به همراه خواهد داشت.
315 213
