همشهری آنلاین - یکتا فراهانی: فضاپیمای افسانه‌ای گایا پس از یک دهه نقشه‌برداری از کهکشان خاموش شد. اگرچه فعالیت فیزیکی این فضاپیما به پایان رسیده، اما میراث داده‌ای آن تازه آغاز راهی علمی است که برای سال‌ها دانش اخترشناسی را متحول خواهد کرد.
در ۲۷ مارس ۲۰۲۵، تیم کنترل مأموریت "گایا" در مرکز عملیات فضایی اروپا واقع در دارمشتات آلمان، آخرین دستور خاموش‌سازی را صادر کرد.
مدار بازنشستگی گایا
این فضاپیما که از سال ۲۰۱۳ در مدار فعالیت داشت، با ارسال دقیق‌ترین نقشه چندبعدی از کهکشان راه شیری، مسیر شناخت ما از جهان را به‌کلی تغییر داد. اکنون پس از فراتر رفتن از عمر پیش‌بینی‌شده‌اش و پایان ذخایر سوخت، "گایا" به مدار بازنشستگی اطراف خورشید فرستاده شده تا از دیگر مأموریت‌ها فاصله داشته باشد. اما داستان این قهرمان فضایی هنوز ادامه دارد؛ میراثی که در قالب میلیاردها داده علمی، نسل‌های آیندة اخترشناسان را به حیرت خواهد انداخت.
بیشتر بخوانید:
انقلابی در نقشه‌برداری کیهانی
فضاپیمای "گایا" از سال ۲۰۱۳ با هدفی بلندپروازانه به فضا پرتاب شد: تهیه دقیق‌ترین نقشه فضایی از موقعیت، فاصله، حرکت و ویژگی‌های نزدیک به ۲ میلیارد ستاره و جرم آسمانی. این مأموریت موفق شد ساختار کهکشان راه شیری را با جزئیاتی بی‌سابقه آشکار کند و نقش مهمی در شناخت گذشته و آینده آن ایفا کند.
گایا علاوه بر بررسی ستارگان، اطلاعات ارزشمندی از سیارات فراخورشیدی، سیاه‌چاله‌ها، خوشه‌های ستاره‌ای، اختروش‌ها و حتی میلیون‌ها سیارک و دنباله‌دار ثبت کرده است. به گفته یوهانس زالمان، دانشمند پروژه گایا، داده‌های منتشرشده این مأموریت در تمام شاخه‌های اخترشناسی تأثیرگذار بوده و همچنان خواهد بود.
خداحافظی بااحتیاط و تدبیر
با نزدیک‌شدن به پایان سوخت و عبور از طول عمر تعیین‌شده، تیم گایا به دنبال راهی مسئولانه برای خاموش‌سازی فضاپیما بود. هدف، جلوگیری از بازگشت آن به نقطه لاگرانژ ۲ (L۲) و جلوگیری از تداخل با دیگر مأموریت‌های علمی در آن ناحیه بود.
خاموش‌کردن فضاپیما برخلاف تصور عمومی، امری پیچیده و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است. به گفته تیگو نوگیرا، اپراتور فضاپیما، گایا به‌گونه‌ای طراحی شده بود که در برابر اختلالات فضا مقاوم بماند و به طور خودکار دوباره فعال شود. به همین دلیل، تیم مأموریت مجبور شد سیستم‌های پشتیبان را یکی‌یکی از کار بیندازد تا فضاپیما به‌هیچ‌عنوان نتواند دوباره روشن شود.
در پایان عملیات، با استفاده از پیشرانه‌ها، گایا به مداری دوردست اطراف خورشید منتقل شد تا صدسال آینده در نزدیکی زمین ظاهر نشود. سپس سیستم‌های ارتباطی، رایانه‌ها و نرم‌افزارهای آن به طور کامل خاموش و مختل شدند.
میراثی جاودانه برای نسل‌های آینده
با خاموش‌شدن فضاپیما، فعالیت علمی آن پایان نیافته است. داده‌هایی که توسط گایا جمع‌آوری شده‌اند، هنوز هم گنجینه‌ای بی‌نظیر برای تحقیق در حوزه‌هایی چون تحول ستارگان، بررسی کهکشان‌ها، سیارات فراخورشیدی و شبیه‌سازی‌های کیهانی هستند.
این داده‌ها حتی در مأموریت‌های دیگر آژانس فضایی اروپا نیز کاربرد دارند. به‌عنوان نمونه، ماهوارة "اوکلید" با استفاده از اطلاعات گایا موقعیت‌یابی خود را انجام می‌دهد و مأموریت آیندة "پلاتو" نیز برای بررسی سیارات فراخورشیدی، از داده‌های گایا بهره خواهد برد.
گایا، حافظ خاطرات تیم خود در دل فضا
احساسات انسانی در پایان این مأموریت علمی نیز پررنگ بود. حدود ۱۵۰۰ نفر از اعضای تیم گایا، پیام‌های خداحافظی و حتی نام خود را در حافظه پشتیبان فضاپیما ثبت کردند. بخشی از نرم‌افزار آن به‌گونه‌ای بازنویسی شد که این اطلاعات برای همیشه در فضا باقی بماند.
جولیا فورتونو، مهندس عملیات گایا که آخرین دستور حذف دائمی نرم‌افزارها را صادر کرد، گفت: ترکیبی از هیجان و اندوه را تجربه می‌کنم. خوشحالم که بخشی از این مأموریت شگفت‌انگیز بوده‌ام.
ستاره‌ای که خاموش نمی‌شود
اگرچه گایا دیگر داده‌ای ارسال نخواهد کرد، اما تأثیر آن بر دانش بشر، تا سال‌ها ماندگار خواهد بود. این فضاپیما نه‌تنها چشم ما را به آسمان باز کرد، بلکه مسیر پژوهش‌های آینده را روشن ساخت. گایا نشان داد که چگونه فناوری، علم و احساس انسانی می‌توانند دست در دست هم ستارگان را در دسترس ما قرار دهند.
