عصر ایران- یک سال دیگر از فراق علی-رضاقلی نویسنده کتاب پر مخاطب «جامعه شناسی نخبه‌کشی» با دغدغه همیشگی توسعه و راوی حکایت تلخ چرخه غارت- غنیمت در ایران گذشت و به همین مناسبت عصر امروز - جمعه ۲۲ فروردین ۱۴۰۴ خورشیدی- باز هم به همت مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد آیینی در خانه اندیشمندان علوم انسانی (خیابان ویلا/ نجات‌اللهی) برگزار می شود.
یاد علی قلی در حالی همچنان گرامی و زنده است که گرچه در نگاه مردمان پی‌گیر مباحث توسعه با «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» و « جامعه‌شناسی خودکامگی» مقبولیت و محبوبیت درخوری داشت اما نزد غالب جامعه‌شناسان گاه به کار غیر‌علمی و حتی پوپولیستی یا ژورنالیستی متهم می‌شد به این گناه که علم خود را به رخ نمی‌کشید و کلمات قلمبه سلمبه به کار نمی‌برد و صریح و روشن می‌گفت و می‌نوشت.
شاید همین بی‌مهری جامعه‌شناسان به او سبب شد به «جامعه شناسی اقتصاد» و تاریخ و ادبیات به ویژه به «شاهنامۀ فردوسی» بکوچد و دغدغۀ توسعه را در دل مناسبات اقتصادی و زمینه‌های فرهنگی دنبال کند و ریشه‌های توسعه نایافتگی را در این دو بستر بجوید.
با این همه همین که در مراسم دو سال قبل چهره هایی چون دکتر فرشاد مؤمنی، دکتر حسین راغفر، دکتر جعفر آهنگران، دکتر علی اصغر سعیدی و دکتر محسن رنانی و البته دکتر سید محمد رضا بهشتی سخن گفتند نشان داد اگر از جانب غالب جامعه‌شناسان آکادمیک بی‌مهری دید اما نزد پژوهش‌گران توسعه قدری «والا» داشت و همین والا از نام های مستعار و شناسه های او هم بود.
رضاقلی عاشق ایران بود و درد و دغدغۀ ایران داشت و با توجه به این که رییس جمهوری متفاوت بر سر کار آمده و گرایش های اقتصادی متفاوت خود را پنهان نمی کند کاش با حضور در این مراسم حاضران را غافل گیر کند و سخن رانان اصلی و چهره هایی چون راغفر و مومنی هم کمی از آرمان گرایی هایی های گذشته و تلقی ستیز با سرمایه و سود و گرایش به چپ دست بردارند و راه حا های عملی و شدنی تری ارایه دهند.
رضاقلی در سال های پایانی راز توسعه نیافتگی ایران و ایرانی را در دو واژۀ «غارت» و «غنیمت» یافت و با تعبیر «غارتی- غنیمتی» در صدد توضیح بر آمد و سراغ منابع تاریخی و ادبیات و حتی اسطوره‌ها رفت تا نشان دهد چنان با فرهنگ ما عجین شده که تا از آن خلاص نشویم در مسیر توسعه گام نمی‌توانیم نهاد.
از نگاه او رانت، همان غارت منابع است و چون دولت‌ها و کار به دستان مدام تغییر می‌کنند گرسنگان دیروز تا به جایگاهی می‌رسند دنبال غنیمت می‌روند و غارت – غنیمت چرخۀ ضد توسعه است. ( این تعابیر البته عین جملات او نیست).
جان کلام رضاقلی این بود:
«اگر سازمان دولت، غارتی شود – یعنی به بدترین وجه ممکن حقوق مالکیت را برای هیأت حاکمه کارآمد کند- و برای رعیت ناکارآمد، آن وقت نهادها به رفتار هنجار شکن و غارتی و فرصت طلبانه پاداش می‌دهند و این به نوبۀ خود به هنجار عمومی تبدیل می‌شود که الناس علی دین ملوکهم»
غرض از غارت در اینجا اتهام‌افکنی نیست یا چنان که عوام‌الناس کار به دستان را دزد خطاب می‌کنند. او خود چنین توضیح می‌دهد:
«مراد از غارت، بیان اوج فرصت‌طلبی و زیستِ رانتی با هزینۀ دیگران است. نحوه‌ای معیشت در بازار غیر رقابتی و بدون تلاش مولد و سازنده و خلاق و نامتناسب با رفتار رقابت‌آمیز بازاری. بلکه با کمک قدرت و در ارتباط با قدرت».
این چند سطر را هم به نقل از مقالۀ «سوراخ کژدم» از کتاب «اگر نورث ایرانی بود»:
«وقتی احتمال زندگی در غارت بیشتر باشد و احتمال گرفتار شدن کمتر، افراد ترجیح می‌دهند کارهای سخت را رها کنند و با غارت و کلاه برداری زندگی کنن. اگر نهادها هزینۀ تخلف را پایین بیاورند و امکان زندگی در غارت را گسترش دهند چون مردم خُرده‌هوشی و تُنُک‌عقلی دارند این مسیرها را شناسایی می کنند و ترجیح می‌دهند غارتی - رانتی زندگی کنند. اگر به شکل و رنگ خاصی درامدن و رییس شدن هزینه‌ای نداشته باشد همه هوس می‌کنند رنگ عوض کنند و رییس شوند. چون اگر نشوند چیزی را نباخته‌اند و اگر شدند ملت، بازنده است و آنها برنده!»
اگر هم آقای پزشکیان در گیر و دار مذاکرات فردا فرصت کند باز هم توصیه می کنیم با مطالعه آثار مرحوم علی قلی و تمرکز بر چرخه غارت - غنیمت در عین حفظ وجهه مردمی سطح بحث ها را بالا ببرد و دایره واژگانی را هم توسعه دهد.
زیرا خود رییس جمهور هم قاعدتا طی ۲۰ سال وزارت و ۱۶ سال نمایندگی مجلس متوجه شده گرفتار چه چرخه ای هستیم و رانت تنها بنزینی نیست که به بهای یارانه ای به اتومبیل برخورداران اختصاص می یابد و قصه فراتر از اینهاست./م.خ
