می‌دانیم که طبق تعریف کتب درسی یکی از چهار دسته از کتب آموزشی است و به آن دسته از کتاب‌های آموزشی گفته می‌شود که مبنای یک دوره آموزشی رسمی قرار می‌گیرند و پس از پایان تدریس، منبع آزمون آن دوره خواهند بود. کتب درسی دوران دانش‌آموزی یعنی دوران آموزش ابتدایی و متوسطه در کشور ما کتبی رسمی، واحد و دولتی هستند و از آنجا که براساس قانون آموزش اجباری به کار گرفته می‌شوند کتبی غیراختیاری به حساب می‌آیند. از آن سو یکی از شروط اصلی و مقدماتی گنجیدن متنی در میان متون ادبیات کودک، غیررسمی و غیر اجباری بودن آن است و ادبیات کودک به مجموعه خواندنی‌های ویژه گروه سنی کودکان گفته می‌شود که به شکل اختیاری از سوی ایشان خوانده می‌شود.
پس تا اینجا باید گفت که حق با آن همکار عزیز ماست و دوایر کتب درسی و ادبیات کودک هیچ تداخلی با هم ندارند. با این حال همیشه وضع به این منوال نبوده است. اگر از ده‌ها کتب درسی مکتبخانه‌ای و حوزوی در دوران پیش از چاپ بگذریم و نسبت کتب درسی و ادبیات کودک را دوران چاپ مرور کنیم می‌بینیم که سومین کتاب فارسی چاپ شده در داخل ایران، گلستان سعدی، کتاب درسی در مکتبخانه‌ها بوده است اما از آن سال (۱2۳۶ق) تا زمان تأسیس اولین دبستان‌های رسمی ویژه مسلمانان در داخل خاک ایران هشتاد سال زمان می‌برد و طی آن هشتاد سال ده‌ها کتب درسی کودکانه در کشورمان منتشر می‌شود که هیچ‌کدام کتاب رسمی و اجباری نیستند. حتی پس از تشکیل انجمن معارف در دوره مظفری و فراوانی مدارس جدید هم خبری از کتاب درسی واحد و اجباری نیست و نمی‌توان بین کتب درسی و کتاب کودک مرز و تبیین قائل شد و تنها از اواخر دوره قاجار و دوران پادشاهی احمدشاه است که برای تألیف کتب درسی واحد و رسمی از سوی دولت تلاش می‌شود که البته آن هم به شکل کامل موفق نیست و رواج کتب درسی یکپارچه در دبستان‌ها در اواسط دوره رضاشاه ممکن می‌شود و قبل از آن نباید مرزی بین کتاب‌های مطالعه آزاد کودک و کتاب‌های درسی کودکان قائل شد.
نکته دیگری که لازم است به آن اشاره کنم اهمیت تاریخی این کتاب‌های همزمان درسی و کودکانه است. چنین کتاب‌هایی در تاریخ نشر کتب فارسی جایگاه ویژه‌ای دارند. اولین مطالب چاپ شده به زبان فارسی در تاریخ چاپ، جزوات، تک‌برگه‌ها و فصولی از کتبی بوده‌اند که با هدف آموزش زبان فارسی به مبلغان مذهبی و تجار اروپایی فراهم آمده بودند. یکی از سه کتاب نخستین به خط زبان فارسی «عنصرهای فارسی» نام دارد که در سال 1639 در هلند به چاپ رسیده و موضوع آن آموزش زبان فارسی است. اولین کتب فارسی چاپ شده در هند هم ماهیت آموزشی دارند و کتاب گلدوین با نام منشی فارسی در سال 1795م از مهم‌ترین آنهاست و حتی بخشی از مخاطبان آن نوجوانان هندی و اروپایی ساکن هند هستند.
بازنشر کتب آموزشی مکتبخانه‌ها در تاریخ چاپ به زبان فارسی اهمیت ویژه‌ای دارد. بر همین اساس گلستان بر چاپ‌ترین کتاب فارسی در جهان تا پایان قرن نوزدهم است و منظومه کریما (منسوب به سعدی و اولین کتاب درسی تمام مکتبخانه‌های فارسی‌آموز در سراسر جهان) پرچاپ‌ترین کتاب فارسی در شبه قاره از قرن هفدهم تا به امروز. همین طور چاپ‌های متعدد پندنامه (منسوب به عطار نیشابوری و شاید هم سروده عطار همدانی از اصلی‌ترین کتب پایه مکتبخانه‌ها)، که اولین کتاب چاپ شده به زبان فارسی در استانبول و همچنین در قاهره در داخل خاک امپراطوری عثمانی به شمار می‌روند. «نیاز به قلب تازه» ترجمه جاستین پرکنیز به خط و زبان آشوری (1256ق) اولین نمونه ادبیات کودک مدرن در ایران، حکایات دلپسند، ترجمه و بازنویسی محمد مهدی واصف مدراسی قادری (1269 ق) از اولین نمونه‌های ادبیات کودک مدرن به زبان فارسی در هند، و تأدیب‌الاطفال، ترجمه تألیف محمود مفتاح‌الملک (۱۲۹۳ ق) اولین نمونه ادبیات کودک مدرن به زبان فارسی در ایران هر سه کتبی با رویکرد درسی و هدف آموزشی مستقیم بوده‌اند.
همچنین است کتاب «قصه حاتم طایی» که گرچه از نظر محتوا کاملاً غیر آموزشی و داستانی ادبی است که سال ۱2۳3 قمری (همزمان با چاپ اولین کتاب فارسی در ایران) توسط جیمز انکینسون در کلکته منتشر شده است و در آن تأکید شده که برای استفاده «صاحبان مبتدی مدرسه» فورت ویلیام انتشار یافته است.
پیوستگی و تفکیک‌ناپذیری میان ادبیات محض و کتب درسی چنان است که کتاب سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ نوشته حاجی زین‌العابدین مراغه‌ای در سال ۱۳۲۷ ق به کوشش معلم زبان فارسی مجموعه‌ای به نام Board of examiners (دایره آزمون گیرندگان) در کلکته منتشر می‌شود و روی جلد آن می‌نویسند «به جهت امتحان‌های پروفشنسی»
چهره‌های اصلی ادبیات کودک ایران در دوره قاجار از میرزاتقی حکیم‌باشی و محمود مفتاح‌الملک و خلیل ثقفی اعلم‌الدوله در دوره ناصری گرفته تا میرزا حسن رشدیه و عبدالرحیم طالبوف به دنبال ایشان و یحیی دولت‌آبادی و مترجم همایون فره‌وشی در سال‌های آخر قاجار همگی اهداف آموزشی داشته‌اند و تفکیک میان ادبیات کودک و کتب درسی تا پایان دوره قاجار نه صحیح و علمی است و نه ممکن و عملی.
منابع:
فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سربی کتابخانه کنگره آمریکا، علی بوذری، قلم؛ انتشارات وراقان، ۱۴۰۳
سرآغاز چاپ و حروف‌ریزی فارسی در اروپا، برنا ایزدپناه، ترجمه علی‌اکبر قاضی زاده، جهان کتاب، سال 25، ش 9 و 10، آذر و دی 1399
اولین کتاب‌های کودک و نوجوان به زبان فارسی در هندوستان، سیدعلی کاشفی خوانساری، خبرگزاری تسنیم، 24 تیر 1399
اولین کتاب‌های کودک و نوجوان فارسی منتشر شده در اروپا، سیدعلی کاشفی خوانساری، خبرگزاری تسنیم، 27 خرداد 1399
حواری سرزمین پارس، سیدسجاد و سیدعلی کاشفی خوانساری، فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان، ش 19 و 20، پاییز و زمستان 97
تادیب‌الاطفال، محمود مفتاح‌الملک، به کوشش سیدعلی کاشفی خوانساری، انتشارات مدرسه، 1398
