همشهری آنلاین - گروه سیاسی: ایران و آمریکا در جریان مذاکرات جدید هسته‌ای که دور اول آن در ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ برگزار شد و دور بعدی برای ۳۰ فروردین برنامه‌ریزی شده، چه برگ‌هایی برای بازی دارند؟ دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در ۲۴ فروردین این مذاکرات را خوب توصیف کرد و عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران آن را سازنده، آرام و با احترام توصیف کرد. ۲ طرف چه دستاوردهایی ممکن است به دست آورند؟ آیا ترامپ حاضر به لغو تحریم‌هاست؟ آیا ایران می‌تواند با توافقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه را خنثی کند؟
برگ‌های ایران و آمریکا در مذاکرات ۱۳۹۴ و اکنون
در سال ۱۳۹۴، هنگام امضای برجام، ایران با ذخیره محدود اورانیوم غنی‌شده و اقتصاد تحت فشار تحریم‌ها، به دنبال رفع تحریم‌ها و به رسمیت شناختن حق غنی‌سازی بود. آمریکا و گروه ۱+۵ با اهرم تحریم‌های سازمان ملل، خواستار محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران بودند. طبق برجام، ایران تعداد سانتریفیوژهای خود را از ۱۹ هزار به ۶ هزار و ۱۴ سانتریفیوژ کاهش داد و غنی‌سازی را به ۳.۶۷ درصد در ابتدای توافق محدود کرد، در ازای آزادسازی حدود ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی و رفع برخی تحریم‌ها. اکنون، در فروردین ۱۴۰۴، ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را به ۵ هزار و ۵۷۱.۸ کیلوگرم رسانده، شامل ۲۷۴.۸ کیلوگرم با غنای ۶۰ درصد در قالب هگزافلوراید اورانیوم (گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ۱۹ بهمن ۱۴۰۳). این ذخایر، اهرم فشار ایران است. در طرف مقابل نیز نیروی نفوذ ایران در منطقه تحت تاثیر سقوط بشار اسد در سوریه، حملات گسترده اسرائیل به حماس و حزب‌الله لبنان و آمریکا به یمن قرار گرفته است. ناوگان دریایی صادرات نفت ایران موسوم به ناوگان سایه یا ارواح نیز با تشدید فشارهای تحریمی ترامپ روبه‌روست.
سابقه کاهش فشارهای مالی ترامپ
ترامپ در دوره اول (۲۰۲۱-۲۰۱۷) و دوره دوم چندین بار از فشارهای مالی عقب‌نشینی کرده است. در دوره اول، پس از اعمال تعرفه‌های سنگین علیه چین در سال ۲۰۱۸، در توافق فاز اول (ژانویه ۲۰۲۰) تعرفه‌ها را از ۱۵ درصد به ۷.۵ درصد کاهش داد تا به توافقی نمادین دست یابد. همچنین، در سال ۲۰۱۹، تحریم‌های اولیه علیه ترکیه به دلیل خرید اس-۴۰۰ از روسیه را پس از چند ماه تعلیق کرد تا روابط با ناتو را حفظ کند. در دوره دوم، ترامپ در ۲۰ فروردین ۱۴۰۴ تعرفه‌ها را برای اکثر کشورها (به‌جز چین) از ۵۰ درصد به ۱۰ درصد کاهش داد، پس از آنکه افت ۶ تریلیون دلاری شاخص سهام S&P۵۰۰ او را تحت فشار قرار داد. این الگو نشان می‌دهد که ترامپ برای نمایش موفقیت سیاسی، حاضر به کاهش فشارهای مالی است؛ روندی که ممکن است در مذاکرات ایران نیز تکرار شود.
آیا ترامپ تحریم‌ها را لغو می‌کند؟
ترامپ از آزادسازی دارایی‌های ایران توسط اوباما و بایدن انتقاد کرده و در ۱۵ بهمن ۱۴۰۳ مدعی شد که تحریم‌ها برای ایران سخت است، اما امیدوار است نیازی به استفاده گسترده از آن نباشد. با این حال، سابقه او نشان می‌دهد که ممکن است برای نمایش پیروزی سیاسی، بخشی از تحریم‌ها را تعلیق کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران پیشنهادی برای توافق موقت ارائه کرده که شامل تعلیق بخشی از فعالیت‌های غنی‌سازی است، در ازای تعلیق برخی تحریم‌ها. این پیشنهاد می‌تواند برای ترامپ جذاب باشد، زیرا به او اجازه می‌دهد ادعای موفقیت کند، همان‌طور که در مذاکرات توافقنامه آمریکا، کانادا و مکزیک موسوم به USMCA و کره شمالی عمل کرد.
آیا ایران می‌تواند آن را خنثی کند؟
مکانیسم ماشه، که امکان بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را فراهم می‌کند، در ۹ مهر ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) منقضی می‌شود. اما فرآیند فعال‌سازی آن زمان‌بر است. مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تعریف شده، فرآیندی است برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در صورت نقض تعهدات برجام. این فرآیند زمان‌بر است و مراحل مشخصی دارد. طبق بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، ابتدا اگر یکی از طرف‌های توافق (مثلاً تروئیکای اروپایی: بریتانیا، فرانسه، آلمان) شکایتی از ایران داشته باشد، موضوع به کمیسیون مشترک برجام ارجاع می‌شود. این کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد تا مسئله را حل کند. اگر حل نشد، موضوع به وزرای خارجه طرفین ارجاع می‌شود که آن‌ها هم ۱۵ روز دیگر فرصت دارند. سپس، کمیسیون مشترک ۵ روز اضافی برای بررسی دارد. در مجموع، این مراحل ۳۵ روز طول می‌کشد.
اگر در این مدت اختلاف حل نشود، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود. شورای امنیت سپس ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها رای‌گیری کند. اگر قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود، تحریم‌های پیشین به‌صورت خودکار بازمی‌گردند. بنابراین، کل فرآیند از زمان طرح شکایت تا بازگشت احتمالی تحریم‌ها در شورای امنیت، حداکثر ۶۵ روز (۳۵ روز مراحل اولیه + ۳۰ روز در شورای امنیت) طول می‌کشد.
ترامپ، که در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد، نمی‌تواند به‌طور مستقیم مکانیسم ماشه را فعال کند، اما می‌تواند با فشار بر اروپا—به‌ویژه با تهدید به اقدامات نظامی—آن‌ها را به فعال‌سازی این مکانیسم ترغیب کند. ایران ممکن است با توافق موقت، مانند محدودسازی غنی‌سازی و رقیق‌سازی اورانیوم ۶۰ درصد، به دنبال جلب رضایت آمریکا و اروپا باشد تا از فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپا جلوگیری کند. اما این مکانیسم قابل تمدید نیست و پس از مهر ۱۴۰۴ خودبه‌خود غروب می‌کند.
وضعیت نفت ایران و فرصت‌های اقتصادی
صادرات نفت ایران در مارس ۲۰۲۵ به ۱.۹۱ میلیون بشکه در روز رسید، عمدتا به چین. اما تحریم ۳۰ کشتی در ۲۱ فروردین هزینه‌های لجستیک را بالا برده است. اگر ترامپ بخشی از تحریم‌ها را تعلیق کند، ایران می‌تواند صادرات خود را به بازارهای جدید گسترش دهد. کاهش تنش می‌تواند قیمت دلار و طلا را در ایران پایین بیاورد و به تثبیت کوتاه‌مدت اقتصاد کمک کند. آزادسازی بخشی از دارایی‌های بلوکه‌شده نیز می‌تواند به جبران کسری بودجه و تقویت زیرساخت‌ها کمک کند. اما فرصت‌های ازدست‌رفته در سال‌های تحریم، مانند توسعه میادین نفتی، قابل جبران سریع نیست و ایران همچنان به سرمایه‌گذاری خارجی نیاز دارد که بعید است ترامپ به‌طور کامل اجازه دهد.
برگ‌های برنده ایران و آمریکا
ایران علاوه بر ذخایر اورانیوم، اهرم‌هایی مانند تهدید به اخراج بازرسان آژانس دارد. اما واگذاری نیابتی‌های منطقه‌ای بعید است، زیرا ایران آن را خط قرمز می‌داند. آمریکا نیز با تهدیدات نظامی و تحریم‌های جدید فشار می‌آورد، اما ترامپ نشان داده که برای نمایش موفقیت، حاضر به انعطاف است، مثل کاهش تعرفه‌ها یا تعلیق موقت تحریم‌ها.
مذاکرات ۳۰ فروردین می‌تواند به توافقی موقت منجر شود: ایران غنی‌سازی را محدود کند و آمریکا برخی تحریم‌ها را تعلیق کند، ضمن اینکه از فشار بر اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه کاسته شود. این توافق، به نفع ترامپ برای ادعای پیروزی و به نفع ایران برای کاهش فشار است. اما تنش‌های عمیق و بی‌اعتمادی ۲ طرف، احتمال پایداری این توافق را کم می‌کند. نتیجه نهایی تا مهر ۱۴۰۴ مشخص خواهد شد.
