توافقات حمل‌ونقل و ریلی ایران با کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در سال‌های اخیر، به یکی از مهم‌ترین محورهای دیپلماسی اقتصادی و زیرساختی کشور تبدیل شده است. این توافقات نه‌تنها با هدف توسعه ارتباطات داخلی، بلکه برای تقویت جایگاه ترانزیتی ایران در مسیرهای بین‌المللی از شرق به غرب و شمال به جنوب دنبال می‌شوند.
روابط ایران و روسیه در حوزه حمل‌ونقل و زیرساخت‌های ریلی طی سال‌های اخیر وارد مرحله‌ای راهبردی شده و این دو کشور با درک مشترک از ضرورت توسعه همکاری‌های ترانزیتی و لجستیکی، مجموعه‌ای از توافقات مهم را در دستور کار قرار داده‌اند. این همکاری‌ها نه‌تنها در راستای تقویت روابط دوجانبه، بلکه به‌عنوان بخشی از نظم جدید حمل‌ونقل منطقه‌ای و بین‌المللی تعریف می‌شود؛ نظمی که در آن ایران و روسیه، با استفاده از موقعیت ژئوپلیتیکی خود، قصد دارند کریدورهای جایگزین و امنی برای تبادل کالا و انرژی ایجاد کنند.
در قلب این همکاری‌ها، کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) قرار دارد؛ مسیر راهبردی‌ای که جنوب آسیا را از طریق خاک ایران به روسیه و سپس به اروپا متصل می‌کند.
روسیه به‌شدت به این مسیر به‌عنوان جایگزینی مطمئن برای کانال سوئز و مسیرهای تحت کنترل غرب می‌نگرد، به‌ویژه پس از اعمال تحریم‌های گسترده بین‌المللی در پی جنگ اوکراین. از این رو، توسعه مسیر ریلی رشت–آستارا به‌عنوان حلقه مفقوده کریدور شمال–جنوب، به یکی از اولویت‌های مشترک تهران و مسکو بدل شده است. روسیه اخیراً اعلام کرده که حاضر است در تأمین مالی و اجرای این پروژه نقش مستقیم داشته باشد؛ اقدامی که همزمان هم منافع ژئوپلیتیکی ایران را تقویت می‌کند و هم مسیر صادرات و واردات روسیه را متنوع‌تر می‌سازد.
از دیگر ابعاد این همکاری‌ها، می‌توان به نوسازی و توسعه ناوگان ریلی ایران با مشارکت روسیه اشاره کرد. مذاکراتی برای خرید واگن‌های باری و مسافربری، همچنین تأمین تجهیزات فنی و قطعات مورد نیاز راه‌آهن ایران از شرکت‌های روسی در جریان است. این همکاری‌ها با هدف ارتقاء بهره‌وری شبکه حمل‌ونقل ریلی ایران دنبال می‌شود تا کشور بتواند نقش محوری خود را در حمل‌ونقل بین‌قاره‌ای ایفا کند.
در کنار آن، پروژه‌های مشترک برای ایجاد مراکز لجستیکی، پایانه‌های چندمنظوره مرزی و ارتقای زیرساخت‌های بنادری مانند بندر انزلی و بندر امیرآباد نیز در دستور کار قرار گرفته‌اند. این بنادر، نقاط کلیدی اتصال ایران به شبکه دریایی-ریلی روسیه از طریق دریای خزر محسوب می‌شوند. تبادل کالا از بنادر روسیه در آستراخان و ماخاچ‌قلعه به بنادر شمالی ایران، با استفاده از خطوط کشتیرانی جدید و تقویت خطوط ریلی داخلی، یکی از مسیرهایی‌ست که عملاً فعال شده و در حال توسعه است.
در مجموع، همکاری‌های ایران و روسیه در بخش حمل‌ونقل و ریلی، فراتر از تعاملات اقتصادی صرف است و ابعاد راهبردی و ژئوپلیتیکی آن به‌وضوح قابل مشاهده است. این توافقات می‌توانند ایران را به شاهراهی کلیدی در ترانزیت کالا میان آسیا، قفقاز، روسیه و اروپا تبدیل کنند و در مقابل، برای روسیه نیز در شرایط تحریمی فعلی، دریچه‌ای تازه برای تنفس اقتصادی باز کنند.
معاون نخست‌وزیر روسیه گفت: متخصصان روسی هم اکنون در ایران حضور دارند و در حال کار بر روی پروژه راه آهن رشت - آستارا هستند.
الکسی اورچوک روز چهارشنبه ۲۷ فروردین در پاسخ به پرسش خبرگزاری تاس مبنی بر اینکه ساخت این خط ریلی چه مدت طول می‌کشد؟، افزود: متخصصان ما در حال حاضر در ایران حضور دارند.
این رسانه دولتی روسیه در ادامه به نقل از کاظم جلالی سفیر ایران در مسکو نوشت: راه آهن رشت - آستارا کمتر از سه تا چهار سال آینده ساخته می‌شود.
به گزارش ایرنا، وزیر حمل و نقل روسیه اول اسفندماه ۱۴۰۳ اعلام کرده بود که این کشور، مطالعات طرح ساخت خط ریلی رشت – آستارا در چارچوب تفاهم‌نامه مسکو و تهران را ممکن است در یک تا دو ماه آینده آغاز کند.
رومان ولادیمیروویچ استاروویت در جمع خبرنگاران افزود: موافقت‌نامه اجرایی طرح ساخت این خط ریلی قرار است تا پایان مارس ۲۰۲۵ (فروردین ۱۴۰۴) به امضا برسد و علاوه بر این، (روز سه‌شنبه ۳۰ بهمن ۱۴۰۳) یک توافقنامه الحاقیه بین دو کشور به امضا رسید که به ما امکان می‌دهد قبل از تکمیل فرایند خرید و تأمین زمین‌های مسیر این خط ریلی توسط طرف ایرانی، ما بتوانیم بررسی‌ها و مطالعات خود را آغاز کنیم.
استاروویت گفت: هزینه ساخت این خط ریلی پس از انجام مطالعات و طراحی مسیر مشخص خواهد شد، اما در حال حاضر ما هنوز تقریبا همان رقم پیش‌تر اعلام شده را مد نظر داریم.
۱۷ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲، روسیه و ایران توافقنامه ساخت مشترک مسیر رشت - آستارا را امضا کردند. بنا بر این توافقنامه،مسکو یک وام بین دولتی به ارزش ۱.۳ میلیارد یورو برای این پروژه به تهران ارائه می‌کند.
بنا بر اعلام منابع روس، هزینه ساخت این خط ریلی ۱.۶ میلیارد یورو برآورد شده است.
پیش‌تر در گزارش خبرگزاری دولتی تاس آمده بود: پیش بینی می شود خط رشت - آستارا با مشارکت مسکو و تهران و خط آستارا (واقع در ایران) - آستارا (واقع در جمهوری آذربایجان) با مشارکت سه‌جانبه مسکو، تهران و باکو احداث شود.
