عبدالحمید بنچاری در نشریه نسیم جنوب نوشت: مقوله انرژی به ویژه منابع نفت و گاز، نقش اساسی در اقتصاد جوامع صنعتی و کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند. در این میان، کشورهای دارنده این منابع، از این فرصت به مثابه ابزاری برای تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و توسعه پایدار بهره می‌برند. میدانهای نفت و گاز مشترک به عنوان بخشی از منابع طبیعی، تأثیر مستقیم و عمیقی بر روابط دیپلماتیک کشورها دارند. این میدانها علاوه بر ایجاد منابع درآمدی، بستری برای تعاملات اقتصادی و دیپلماتیک میان کشورها هستند که در نهایت باعث توسعه و ثبات منطقه ای می شوند.

از مهم ترین میدان های گازی جهان، میدان مشترک پارس جنوبی - حوزه شمالی می باشد که در مرزهای دریایی ایران و قطر واقع شده است. این میدان عظیم گازی که ۷۵ درصد آن در قلمرو کشور قطر و ۲۵ درصد آن در قلمرو کشور ایران قرار دارد نقشی بسزا و کلیدی در تامین انرژی جهان ایفا می کند. بهره برداری مشترک از این میدان نیازمند همکاری های پیچیده اقتصادی و سیاسی است. این مقاله به بررسی چالشها و فرصتهای موجود در حوزه بهره برداری از این میدان و نقش تئوری بازی در مدیریت این منابع مشترک می پردازد. علاوه بر این اهمیت همکاری منطقه ای در دستیابی به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت. 

میدان گازی پارس جنوبی و حوزه شمالی آن که در مرزهای دریایی ایران و قطر در خلیج فارس واقع شده اکنون به عنوان بزرگترین میدان گازی جهان به شمار میرود این میدان مشترک با مساحتی بالغ بر ۹٫۷۰۰ کیلومتر مربع ۴۰ درصد از ذخایر گازی شناخته شده جهان را در خود جای داده است. قطر صاحب ۷۵ درصد این میدان بوده و ایران مالک ۲۵ درصد دیگر آن است. توزیع نابرابر سهم به ویژه در مواجهه با چالشهای بین المللی مانند تحریم ها بهره برداری بهینه از این میدان را پیچیده تر کرده است.

میدان پارس جنوبی برای ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حدود ۴۰ درصد از کل تولید گاز طبیعی کشور از این میدان استحصال می شود و بخش بزرگی از درآمدهای نفتی و گازی کشور به این میدان وابسته است در مقابل، قطر به دلیل سهم بیشتری که از این میدان دارد این امکان را داشته تا از ذخایر عظیم گازی به نفع خود بهره برداری کند و آن را به یکی از مهم ترین منابع درآمدی و توسعه اقتصادی برای خود تبدیل نماید.
با توجه به مشترک بودن این میدان، هر گونه تأخیر یا نقص در بهره برداری از طرف ایران میتواند منجر به استخراج بیشتری از سوی قطر شود که در بلندمدت سهم ایران را از این منابع استراتژیک کاهش میدهد از سوی دیگر، قطر با بهره گیری از فناوری های نوین و پیشرفته و همچنین روابط بین المللی قوی تر، قادر بوده تا بهره وری خود را به طور قابل توجهی افزایش دهد.

اهمیت این میدان از منظر ژئوپلیتیکی نیز شایان توجه است؛ چرا که نه تنها تأثیر مستقیمی بر درآمدهای ارزی دو کشور دارد بلکه به عنوان عاملی اساسی برای تقویت یا تضعیف روابط دیپلماتیک بین دو کشور عمل میکند بهره برداری مشترک و همکاریهای مؤثر در این زمینه نقشی حیاتی را در جلوگیری از بروز تنشهای احتمالی و تضمین توسعه پایدار منابع انرژی در منطقه خواهد داشت.

بهره برداری از میدان گازی پارس جنوبی / حوزه شمالی با چالشها و فرصتهای متعددی برای ایران و قطر همراه است. مهم ترین این چالش در این میدان برای ایران اعمال تحریم های بین المللی است. همین موضوع ایران را از دسترسی به فناوری های پیشرفته و همکاری با شرکت های بزرگ انرژی جهان محدود کرده است. این تحریم ها باعث افزایش هزینه های استخراج و کاهش بهره وری در مقایسه با قطر شده است. به عنوان مثال هزینه استخراج یک بشکه نفت برای ایران حدود ۱٫۵ تا ۲ برابر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس است که به دلیل تحریم های بین المللی و استفاده از فناوری های ضعیف تر رخ داده است.

یکی دیگر از چالش های بزرگ برای ایران شیب ۲۰ درصدی میدان پارس جنوبی به سمت قطر است که باعث می شود در صورت عدم استخراج به موقع قطر بتواند سهم بیشتری از منابع گازی را به دست آورد. علاوه بر این قطر با استفاده از فناوری های پیشرفته و جدید و مدیریت کارآمد توانسته است بهره برداری از این میدان را به حداکثر برساند، در حالی که ایران به دلیل موانع مذکور با مشکلاتی در افزایش بهره برداری مواجه است.

اما در کنار این چالشها فرصتهای مهمی نیز برای همکاری وجود دارد همکاری ایران و قطر در بهره برداری مشترک این امکان را به هر دو کشور سهیم در این میدان میدهد تا به افزایش بهره برداری و جلوگیری از رقابت های ناپایدار اقدام ورزند با تنظیم یک چارچوب قانونی و توافقات سیاسی مناسب هر دو کشور قادرند از این منابع به نحو مطلوب تری بهره برداری کنند. همکاری در این حوزه نه تنها به افزایش درآمدهای ارزی کمک می کند، بلکه به تثبیت صلح و امنیت منطقه ای نیز منجر خواهد شد.

بنابراین استفاده از فرصتهای موجود در همکاری های منطقه ای و تدوین استراتژی های مشترک، مسیری مطمئن برای کاهش چالشهای موجود میباشد تا توسعه پایدار و بهینه سازی بهره برداری از این میدان با شتاب بیشتری انجام پذیرد.

نقش تئوری بازی در مدیریت منابع مشترک

تئوری بازی به عنوان ابزاری علمی و راهگشا برای تحلیل و حل تعارضات بین کشورها در بهره برداری از منابع مشترک شناخته میشود. این تئوری با استفاده از مدلهای ،ریاضی رفتار استراتژیک بازیگران منطقه ای را در موقعیتهایی که منافع آنها با یکدیگر در تضاد است، بررسی می کند. در زمینه بهره برداری از میدان گازی پارس جنوبی / حوزه شمالی نقش تئوری بازی به عنوان ابزاری برای تعیین استراتژیهای بهینه برای ایران و قطر بر روی نحوه مدیریت این منبع حائز اهمیت است. یکی از مسائل مهم در بهره برداری از منابع مشترک، نحوه تقسیم عادلانه منابع است. هر کشور تلاش میکند تا سهم بیشتری از منابع را به دست آورد که این امر ممکن است منجر به رقابتی ناسالم و بهره برداری ناپایدار شود. بهره گیری از تئوری بازی این توانایی را به کشورها میدهد تا با در نظر گرفتن استراتژی های بهینه به اهدافی همچون همکاری برای بهره برداری پایدار و حفظ منافع مشترک دست یابند.

سه عامل کلیدی در مدل سازی بهره برداری از میدان پارس جنوبی تاثیرگذار هستند سهم هر کشور از منابع مشترک، توانایی استخراج (که به تحریم ها وابسته است و هزینه های استخراج این عوامل در تئوری بازی به عنوان ورودی های اصلی در مدل سازی استفاده میشوند. نتایج این مدلها نشان میدهند که میزان استخراج هر کشور وابسته به سهم آن از منابع و همچنین شدت تحریم ها علیه آن کشور بستگی دارد. در صورت اعمال تحریمهای شدید علیه ،ایران این کشور با کاهش توانایی استخراج و افزایش هزینه ها مواجه می شود که این امر بهره برداری ایران را به شدت کاهش میدهد.

در مجموع تئوری بازی با ارائه مدلهای دقیق و مبتنی بر دادههای واقعی یاریگر کشورهایی از این دست است تا با همکاری بیشتر و انتخاب استراتژی های بهینه از منابع مشترک به طور پایدار بهره برداری کنند و در عین حال از بروز تنشهای احتمالی جلوگیری کنند.

توسعه پایدار به معنای مدیریت صحیح و بهره برداری مسئولانه از منابع طبیعی تلقی می شود به گونه ای که نه تنها نیازهای نسل کنونی را برآورده کند؛ بلکه امکانات و منابع کافی برای نسلهای آینده نیز حفظ شود در این راستا، بهره برداری از منابع مشترک مانند میدان گازی پارس جنوبی / حوزه شمالی باید با همکاری نزدیک کشورهای بهره بردار و با در نظر گرفتن اهداف توسعه پایدار سازمان ملل انجام شود.

با این حال نفت و گاز استخراج شده توسط قطر با قیمت جهانی به سایر نقاط جهان صادر می شود در حالی که نفت و گاز استخراج شده توسط ایران برای مصرف داخلی استفاده میشود بخشی از این مصرف برای تامین گاز خانگی و مابقی برای مصارف صنعتی از جمله بهره برداری کارخانجات است. با فرض این که قیمت فروش گاز طبیعی به ازای هر MMBtu ۱۰ دلار در نظر گرفته شود و هزینه استخراج هر واحد گاز برای ایران و قطر به ترتیب ۲ دلار و ۱ دلار باشد، در صورت عدم تحریم هر دو کشور سود ایران برای هر واحد گاز استخراج شده ۲ دلار و سود قطر ۶٫۷۵ دلار خواهد بود. واضح است که با افزایش تحریم ها علیه ایران سود ایران کاهش می یابد و در مقابل سود این کشور عربی افزایش می یابد. دلیل افزایش سود قطر این است که افزایش سطح تحریم ها علیه ایران باعث افزایش ظرفیت استخراج قطر و در نتیجه افزایش سود آن کشور می شود.

یکی از اصول کلیدی در توسعه پایدار، همکاری منطقه ای میان کشورها برای بهینه سازی استفاده از منابع مشترک است. در مورد میدان گازی مشترک بین ایران و قطر همکاریهای موثر بین دو کشور منجر به جلوگیری از رقابتهای ناسالم کاهش آسیبهای زیست محیطی و افزایش بهره وری اقتصادی می.شود این همکاریها همچنین به عنوان الگویی جامع برای سایر کشورهای منطقه خلیج فارس که دارای منابع مشترک مشابه هستند مطرح خواهد بود.
بر اساس اهداف توسعه پایدار سازمان ملل به ویژه اهداف ۸، ۱۳ و ۱۶ که به ترتیب بر رشد اقتصادی مقابله با تغییرات اقلیمی و ترویج صلح و عدالت جهانی تمرکز دارند همکاری ایران و قطر در بهره برداری پایدار از میدان گازی پارس جنوبی گامی مهم در مسیر دستیابی به این اهداف در نظر گرفته میشود این همکاری نه تنها به حفظ محیط زیست و منابع طبیعی کمک میکند بلکه باعث تقویت روابط دیپلماتیک و کاهش تنشهای سیاسی میان دو کشور خواهد شد.
همکاری های منطقه ای در حوزه بهره برداری از منابع مشترک علاوه بر افزایش منافع ،اقتصادی تقویت امنیت انرژی و پایداری توسعه را در منطقه رقم خواهد زد از این رو ایجاد چارچوبهای حقوقی و توافقات سیاسی برای مدیریت مشترک این منابع به عنوان یکی از راهکارهای اساسی برای دستیابی به توسعه پایدار و تضمین صلح و ثبات منطقه ای تلقی می شود.

بهره برداری مشترک از میدان گازی پارس جنوبی حوزه شمالی بین ایران و قطر فرصتی شگرف و بی نظیر برای دو کشور را فراهم میکند تا از این منبع عظیم گاز طبیعی بهره برداری کنند این میدان علاوه بر تأمین نیازهای انرژی داخلی به عنوان یکی از منابع کلیدی درآمد ارزی برای هر دو کشور نیز شناخته میشود با این حال چالشهایی همچون تحریم های بین المللی علیه ایران و نابرابری میزان سهم هر کشور از میدان بهره برداری بهینه از این منبع را پیچیده تر کرده است.

برای مقابله با این چالشها و بهره برداری پایدار همکاری های منطقه ای و استفاده از مدلهای تئوری بازی میتواند راهگشا باشد. ایران و قطر با تدوین استراتژیهای مشترک و استفاده از فناوریهای نوین نه تنها به حداکثر بهره برداری از این میدان دست می یابند بلکه از بروز تنشهای احتمالی جلوگیری کنند.
توصیه میشود که ایران و قطر با ایجاد یک چارچوب حقوقی جامع و شفاف همکاریهای خود را در زمینه مدیریت منابع مشترک گسترش دهند. همچنین استفاده از فناوری های پیشرفته و کاهش وابستگی به منابع خارجی به ایران این توانمندی را خواهد داد تا با چالشهای پیش رو مقابله کرده و سهم خود را در این میدان استراتژیک حفظ کند. این همکاری ها علاوه بر تأمین منافع اقتصادی، تقویت صلح و ثبات در منطقه را در پی خواهد داشت.

برگرفته از مقاله
Mamipour, S., Sobhanian, M. H., Salimian, S.,

نماینده مجلس: ۶ میلیون ایرانی مستأجرند/ بیش از ۵ میلیون تبعه خارجی در کشور سکونت دارند