گروه سرزمین من: درست در بحبوحه مذاکرات ایران و آمریکا در هفته گذشته که نگاه رسانه‌ها خیره به اخبار سیاسی بود، نخستین هجوم گردوغبار به ایران از کانون عربستان وارد ایران شد و گردوخاک را بر سر خوزستان و ایلام و بوشهر آوار کرد. دامنه این غبار به اندازه‌ای بود که منجر به فعال‌شدن چشمه‌های انتشار گردوغبار داخلی هم شد و گستره گردوخاک را به جزیره کیش، شیراز و حتی تهران نیز رساند. علی درویشی بلورانی، متخصص گردوغبار و پایش تخریب سرزمین از کارشناسان مهمان تلویزیون همشهری اعلام کرد اگر برنامه‌های مقابله با گردوغبار با همین رویکرد ادامه یابد، ایران در آستانه وضعیت خطرناک در موضوع هجوم گردوغبار قرار می‌گیرد و علی محمد طهماسبی بیرگانی، رئیس ستاد ملی گردوغبار نیز برای نخستین‌بار جدیدترین آمار کانون‌های داخلی گردوغبار را از تریبون همشهری اعلام کرد و گفت: متأسفانه گستره کانون‌های گردوغبار در ایران از ۳۵میلیون هکتار در سال۹۸ به ۴۶میلیون هکتار در سال گذشته رسیده است.
هجوم گردوغبار به کشور هفته گذشته، خوزستان و فارس را درنوردید و بخشی از آن به تهران هم رسید. وضعیت امسال را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟
علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد ملی گردوغبار: همانطور که پیش‌بینی کرده بودیم، با توجه به کاهش و پراکنش نامناسب باران در سال آبی در داخل و کشورهای همسایه، امسال به لحاظ غبارخیزی وضعیت مناسبی نخواهد بود و بارندگی و پراکنش آن نقش غیرقابل انکاری بر شدت و تکرار گردوغبار دارد. در سالی که کمبود بارش و پراکنش نامناسب بارندگی در غرب آسیا و آسیای میانه داشته باشیم، شدت و تکرار گردوغبار را انتظار داریم. بر این اساس، پیش‌بینی می‌شود از ناحیه کانون‌های گردوغبار همسایه‌های غربی و شمال‌شرقی در فصل‌های بهار و به‌ویژه تابستان، رخدادهای دیگری را در کشور شاهد باشیم.
با توجه به پیش‌بینی افزایش شدت گردوغبار در بهار و تابستان، هجوم ریزگردها چه تأثیری بر شهرها و روستاهای ایران دارد؟
علی درویشی، متخصص گردوغبار و پایش تخریب سرزمین: کانون‌های گردوغبار از غرب آسیا، عراق و سوریه، قسمت‌هایی از اردن و برخی مواقع عربستان بر شهرهای ایران تأثیر می‌گذارند. در جدیدترین تحقیقاتی که طی ۳سال گذشته انجام دادیم، ۲۲هزار نقطه مولد توفان گردوغبار را در کل منطقه شناسایی کردیم که ۸هزار نقطه آن در ایران و ۱۴هزار نقطه در کشورهای منطقه هستند. از سوی دیگر، خشکسالی ناشی از کمبود بارش (خشکسالی اقلیمی) را امسال در منطقه به‌ویژه در عراق و سوریه شاهد بودیم که این موضوع تا حد زیادی کانون‌های مولد گردوغبار را فعال کرده است. با توجه به خشکسالی‌هایی که ما در سال گذشته به لحاظ اقلیمی داشتیم طی ۲ماه آینده خشکسالی اقلیمی به فعالیت‌های کشاورزی هم تسری پیدا می‌کند و آن موقع پیش‌بینی می‌شود استان‌های ایلام و خوزستان تحت‌تأثیر کانون‌های گردوغبار عراق و شرق سوریه قرار بگیرند. البته توفان‌های گردوغباری که کشور ما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند عمدتا در تغییر فصل اتفاق می‌افتند؛ یعنی در زمان‌هایی که از زمستان به بهار و از تابستان به پاییز می‌رسیم این پدیده‌ها رخ می‌دهند. توفان گردوغباری که برمی‌خیزد اگر با جبهه‌های باد همراه شود، می‌تواند از زاگرس هم عبور کند و در این صورت، این توفان ممکن است حتی به شمال ایران هم برسد؛ درست مثل گردوغبار هفته گذشته.
نتایج جدیدترین تحقیقی که با همکاری دانشگاه‌هایی از چین و کویت در بحث کاهش منابع آب و افزایش گردوغبار انجام دادیم نشان داد که سهم تغییر اقلیم در ایجاد شرایط کنونی ۱۴.۵درصد و سهم سدسازی‌های ترکیه ۴۳درصد استسال ۱۳۹۸اعلام شد که ۳۵میلیون هکتار کانون گردوغبار در داخل ایران وجود دارد و براساس آمار دیگری برآورد شد که وسعت کانون‌های انتشار گردوغبار برون‌مرزی کشورهای منطقه مثل عراق، سوریه، عربستان، ترکمنستان و کویت حدود ۲۷۰میلیون هکتار است. آیا این آمار به‌روزرسانی شده است؟
علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد ملی گردوغبار: کانون‌های خارجی انتشار گردوغبار اطراف ایران متأسفانه هنوز به‌روزرسانی نشده‌اند، اما فعالیت‌های دانشگاهی انجام شده و پژوهش‌هایی در این زمینه صورت گرفته است ولی این اقدامات هنوز به‌صورت آمار رسمی و یکپارچه اعلام نشده است؛ بنابراین وسعت چشمه‌های انتشار گردوغبار برون‌مرزی که بر ایران تأثیر می‌گذارند همان ۲۷۰میلیون هکتار است. بزرگ‌ترین چشمه‌های گردوغبار خارجی هم با ۹۰میلیون هکتار مربوط به عربستان و ۶۷میلیون هکتار مربوط به ترکمنستان است. اما چشمه‌های تولید گردوغبار داخلی با توجه به اقداماتی نیازمند به‌روزرسانی مطالعات بود، از یک سال گذشته مطالعات را با بهره‌گیری از امکانات جدید داخلی و خارجی به‌روزرسانی کردیم. نتیجه این مطالعات نشان داد که متاسفانه مساحت کانون‌های انتشار گردوغبار داخلی از ۳۵میلیون هکتار در سال ۱۳۹۸به ۴۶میلیون هکتار در سال ۱۴۰۴رسیده است.نکته مهم اینکه ما یک‌سری کانون‌های گردوغبار تاریخی یا دائمی داریم که براساس تحقیقات زمین‌شناسی از ۲۰هزار سال گذشته هم وجود داشته است. این کانون‌ها دائمی هستند و با هر وزش باد تولید غبار می‌کنند. این کانون‌ها عمدتا در ایران مرکزی یعنی کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، اصفهان و سمنان واقع شده‌اند. البته با توجه به قدمت و شرایطی که این کانون‌های تاریخی دارند، پراکنش زیست و منابع اقتصادی کمتری در این مناطق مستقر است. آنچه بیشتر از اینها اهمیت دارد، کانون‌هایی هستند که به‌صورت موقتی یا گاه به گاه ایجاد می‌شوند؛ کانون‌های گردوغباری که تحت‌تأثیر تغییرات فصل و تغیرات اقلیمی، خشکسالی و پراکنش بارش فعال می‌شوند و گردوغبار تولید و منتشر می‌کنند. بعضی از کانون‌ها نیز مثل تالاب‌ها ناشی از فعالیت‌های مستقیم انسانی هستند. زمانی که حقابه داده نشود، غبارخیزی تالاب‌ها افزایش پیدا می‌کند. از همه مهم‌تر اراضی کشاورزی هستند. براساس مطالعاتی که در سال‌های گذشته انجام شد، ۱۵میلیون هکتار ازمساحت کانون‌های گردوغبار داخلی مربوط به مراتع فقیر هستند که علاوه بر خشکسالی و تغییر اقلیم، چرای دام در فقیر شدن این مراتع تأثیرگذار بوده است؛ ضمن اینکه اراضی کشاورزی هم روی تولید و انتشار گردوغبار نقش دارند؛ بنابراین یکی از علت‌های اصلی، مدیریت منابع آب است که باید در این زمینه چاره‌اندیشی شود.
چه اقدامات اصلاحی برای کاهش مساحت کانون‌های تولید گردوغبار انجام شده است؟
علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد ملی گردوغبار: در فاصله ۱۳۹۵تا ۱۴۰۴حدود ۲.۵میلیون هکتار اقدامات مدیریتی و اصلاحی روی کانون‌های بحرانی و شدید داخلی انجام دادیم که با این اقدامات از شدت غبارخیزی آن کاسته شد. ۲.۵ میلیون هکتار را نمی‌توانیم از ۴۶میلیون هکتار کم کنیم.
سال‌هاست که ایران درگیر پدیده گردوغبار است و برنامه‌های مختلفی هم برای کاهش مساحت یا کاهش کلاس غبارخیزی کانون‌های گردوغبار داخلی به اجرا درآمده است، اما با این حال، طی ۱۵سال اخیر مساحت این کانون‌های تولید ریزگرد ۱۱میلیون هکتار افزایش پیدا کرده. چرا این برنامه‌ها به نتیجه نرسیده است؟
علی درویشی، متخصص گردوغبار و پایش تخریب سرزمین: آقای طهماسبی عنوان کردند که اقداماتی روی ۲.۵میلیون هکتار از اراضی غبارخیز داخلی انجام شده تا از شدت غبارخیزی آنها کاسته شود. چیزی که من انتظار دارم این است که این ۲.۵میلیون هکتار از کانون‌ها شناسنامه‌دار شوند که من دانشگاهی بتوانم به‌راحتی به جزئیات اطلاعات این اقدامات دسترسی داشته باشم. یکی از اقداماتی که باید برای مقابله با تولید و انتشار گردوغبار انجام شود و بسیار اهمیت دارد، کشاورزی‌های تخریب پذیر است؛ برای مثال مساحت زمین‌های کشاورزی کشور عراق که به‌شدت گردوغبار تولید می‌کنند، بسیار زیاد است. به‌نظر من تمرکز اقدامات لازم برای تطبیق با شرایط کم‌آبی باید در این زمین‌ها انجام شود. بستر خشکیده رودخانه‌ها و تالاب‌ها از دیگر مناطقی هستند که باید در اجرای اقدامات اصلاحی بیش از سایر مناطق مورد توجه قرار بگیرند. تأکید می‌کنم کاری که در کنار اقدامات اصلاحی منطبق با هر منطقه باید صورت بگیرد، این است که جزئیات اقدامات طرح‌ها شناسنامه‌دار شوند تا در دسترس دانشگاهیان قرار بگیرند.
گردوغبار کانون‌های غبارخیز برون‌مرزی چندین بار علاوه بر دیگر مناطق ایران، به تهران هم رسیده است. تهران هم از چشمه‌های غبارخیز داخلی تأثیر می‌پذیرد. شرایط پایتخت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چه اقداماتی برای مقابله با توفان‌های گردوغبار در پایتخت لازم است؟
علی درویشی، متخصص گردوغبار و پایش تخریب سرزمین: تهران هم از کانون‌های خارجی و هم داخلی گردوغبار تأثیر می‌پذیرد. تأثیرپذیری از کانون‌های خارجی در پایتخت بسیار نادر است و توفان گردوغبار در این کلانشهر ممکن است ۲ یا ۳بار در سال رخ دهد. بزرگ‌ترین خطری که تهران را تهدید می‌کند کانون‌های تولید و انتشار گردوغبار دشت قزوین، نظرآباد و مناطق تخریب‌پذیری است که اطراف پایتخت را احاطه کرده‌اند. با توجه به تغییرات اقلیمی، باد و توفان‌های شدید تهران را تهدید می‌کنند. به نظر من، بهترین کاری که برای تهران می‌شود انجام داد اجرای اقدامات اصلاحی و سرمایه‌گذاری روی دشت قزوین و منطقه نظرآباد است. سال گذشته سازمان بین‌المللی فائو یک پروژه ۵کشوری برای ایران، عراق، الجزایر، چین و مغولستان تعریف کرد که من مجری قسمت ایران بودم. در این پروژه بزرگ، راهکارهای مدیریتی قبل، حین و بعد از وقوع را ارائه کردیم و به‌صورت سند معتبر بین‌المللی آن را در اختیار همه قرار دادیم. این سند روی سایت فائو نیز وجود دارد. این اقدامات شامل همکاری بین سازمان‌ها و تقسیم وظایف، بر اساس قبل، حین و بعد از توفان گردوغبار است. قبل از وقوع مربوط به اقدامات سازمان منابع طبیعی است، حین وقوع مربوط به اورژانس، هلال‌احمر و بیمارستان‌هاست و بعد از وقوع توفان گردوغبار هم مربوط به نظارت سازمان محیط‌زیست.
در جدیدترین تحقیقاتی که طی ۳سال گذشته صورت گرفته، ۲۲هزار نقطه مولد توفان گردوغبار در کل منطقه شناسایی شده که ۸هزار نقطه آن در ایران و ۱۴هزار نقطه در کشورهای منطقه واقع شده‌انآشنایی با کانون‌های تولید گردوغبار؛ کانون‌های گردو غبار خارجی بر کدام شهرهای ایران تأثیر می‌گذارند؟
۲۷۰ میلیون هکتار، مساحت کانون‌های خارجی تولید ریزگرد است.
۱۲۷ میلیون تن گردوغبار سالانه در کانون‌های خارجی گردوغبار تولید و روانه برخی شهرهای ایران می‌شود.
۴۶میلیون هکتار، مساحت کانون‌های داخلی تولید گردوغبار است.
۱۰میلیون تن گردوغبار سالانه در کانون‌های داخلی گردوغبار تولید می‌شود.
۲۳استان، به‌طور مستقیم درگیر بحران گردوغبار هستند.
۶استان خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خوزستان و هرمزگان بیشترین غبارخیزی کشور را دارند.
۲.۵میلیون هکتار از عرصه‌ها و اراضی کشور با همکاری دستگاه‌های مختلف تثبیت شده است.
۳۴هزار میلیارد ریال طی ۸سال اخیر به ستاد ملی مدیریت مقابله با گردوغبار اعتبار تخصیص یافته است.
۴تا۵.هزار میلیارد ریال منابع پیش‌بینی شده در این حوزه برای کل کشور است.
۶ کشور ترکمنستان، عراق، افغانستان، پاکستان، امارات و عربستان با دارا بودن کانون‌های بحرانی تولید ریزگرد، بر شهرهای ایران تأثیر می‌گذارند.
