فرارو-محمدعلی سبحانی، دیپلمات با سابقه ایران ومدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت خارجه: درگذشت پاپ فرانسیس، رهبر مذهبی یک‌ونیم میلیارد کاتولیک جهان، رویدادی صرفاً مذهبی یا آیینی نیست؛ بلکه به‌مثابه یک گردهمایی بی‌سابقه از رهبران سیاسی و مذهبی جهان خواهد بود. حضور چهره‌های کلیدی از کشور‌های مختلف در این مراسم، بستری پنهان، اما پُربازده برای تعاملات سیاسی و شکل‌گیری خطوط تازه دیپلماسی ایجاد می‌کند؛ فرصتی که در شرایط حساس سیاست خارجی ایران، نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
پزشکیان و جایگاه تعامل در سیاست خارجی ایران
دکتر مسعود پزشکیان، با پیشینه‌ای متفاوت از رؤسای‌جمهور پیشین جمهوری اسلامی ایران، از پتانسیل بالایی برای بازتعریف گفتمان سیاست خارجی برخوردار است. چه به‌لحاظ گفتمان اعتدالی و اخلاق‌محور، و چه از منظر نگاهی انسانی و چندسویه به مسائل بین‌الملل. حضور او در مراسم درگذشت پاپ می‌تواند نه‌تنها نشانگر احترام ایران به نهاد واتیکان و میراث گفت‌وگوی ادیان باشد، بلکه به‌صورت غیررسمی، امکان تماس‌هایی مهم با رهبران اروپایی، نمایندگان آمریکایی حاضر، و شخصیت‌های کلیدی منطقه‌ای فراهم آورد؛ آن هم در لحظه‌ای که مذاکرات پشت‌پرده برای احیای توافقات هسته‌ای و آزادسازی منابع ارزی ایران در جریان است.
نماد حضور، فراتر از پروتکل: قدرت دیپلماسی سوگواری
نمونه‌های تاریخی متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد شرکت در مراسم درگذشت رهبران دینی یا سیاسی، بستر مهمی برای بازتعریف روابط خارجی بوده است. در عرف دیپلماسی بین‌الملل، مراسم رسمی درگذشت رهبران مذهبی یا سیاسی فرصتی برای تماس‌های "غیردیپلماتیک، اما مؤثر" است:
مراسم درگذشت نلسون ماندلا (۲۰۱۳): در حاشیه این مراسم، باراک اوباما و رائول کاسترو، روسای‌جمهور آمریکا و کوبا برای اولین‌بار دست دادند. این رویداد به‌عنوان نقطه آغاز روند احیای روابط واشینگتن و هاوانا تلقی شد که دو سال بعد به بازگشایی سفارت‌ها انجامید.
مراسم درگذشت پاپ ژان پل دوم (۲۰۰۵): هیئت‌های کشور‌های مسلمان، از جمله ایران، در کنار رهبران غربی در این مراسم شرکت کردند. منابع واتیکان بعد‌ها اذعان کردند که برخی گفت‌و‌گو‌های رسمی و غیررسمی در حاشیه این مراسم، به کاهش تنش‌ها با جهان اسلام کمک کرده است.
درگذشت شینزو آبه (۲۰۲۲): مراسم تشییع نخست‌وزیر فقید ژاپن، فرصتی برای تقویت روابط میان کشور‌های آسیای شرقی بود. هیئت‌های رسمی از چین و کره جنوبی در فضایی نسبتاً خصمانه به توکیو رفتند و در حاشیه مراسم، تماس‌هایی ترتیب یافت که به کاهش تنش‌ها کمک کرد.
این سوابق نشان می‌دهد که مراسم‌های سوگواری، به‌ویژه برای شخصیت‌هایی با نقش فراملی، می‌توانند به کاتالیزور‌های مؤثر در دیپلماسی تبدیل شوند؛ به خصوص در زمان‌هایی که کانال‌های رسمی ارتباط بسته یا متزلزل‌اند.
واتیکان: تقاطع نمادین اخلاق، دیپلماسی و رسانه
واتیکان، به‌رغم وسعت جغرافیایی ناچیز، در موقعیت ویژه‌ای قرار دارد. این دولت-شهر مذهبی، به‌واسطه جایگاه پاپ، از نفوذی نمادین و رسانه‌ای برخوردار است که می‌تواند افکار عمومی جهانی را تحت تأثیر قرار دهد. حضور رئیس‌جمهور ایران در چنین فضایی، پیامی چندلایه و مشتمل بر پایبندی به اصول احترام بین‌الادیانی، اعلام آمادگی برای تعامل سازنده با جامعه جهانی، افزایش ظرفیت مانور در فضای مذاکرات پشت‌پرده با غرب. علاوه بر این، پیامد‌های رسانه‌ای چنین حضوری می‌تواند فضای گفت‌و‌گو با افکار عمومی غربی را نیز نرم‌تر کند؛ موضوعی که در سیاست خارجی ایران همواره یکی از چالش‌های اصلی بوده است.
در شرایطی که شکاف اعتماد میان ایران و غرب عمیق شده و سیاست منطقه‌ای تهران زیر ذره‌بین قرار دارد، هر روزنه‌ای برای کاهش تنش‌ها اهمیت دارد. حضور پزشکیان در مراسم درگذشت پاپ، با درک درستی از کارکرد‌های پنهان دیپلماسی نمادین، می‌تواند حرکتی کم‌هزینه، اما پُرپیامد باشد؛ به‌ویژه اگر در حاشیه این مراسم، زمینه‌سازی‌هایی برای تماس‌های غیررسمی با مقامات کشور‌های تأثیرگذار (از جمله اعضای گروه ۱+۵) فراهم شود. در نهایت، دیپلماسی در روزگار بحران، بیش از آنکه به دست سیاستمداران در میز مذاکره ساخته شود، در فضا‌های غیررسمی، حاشیه‌ای و گاه سوگوارانه، شکل می‌گیرد.
