فرهیختگان
فاطمه سادات مرتضوی
خبرنگار گروه اقتصاد
شاید آنچنان به نظر نیاید؛ اما صنعت دخانیات به عنوان یک صنعت پرسود در اقتصاد جهانی به شمار می‌رود تا جایی که در سال 2023 درآمدی معادل 941 میلیارد دلار را ثبت کرده است. گفتنی است این صنعت با رشد متوسط سالیانه 2.5 درصد، سهم قابل توجهی از تولیدات جهانی را به خود اختصاص داده است.
در ایران حجم مصرف سیگار از 53 میلیارد نخ در سال 1395 با رشد 35 درصدی به 71.7 میلیارد نخ در سال 1402 رسیده است. همچنین میزان تولید نیز از حدود 45 میلیارد نخ در سال 1395 با رشد 59 درصدی به 71.7 میلیارد نخ رسیده است.
نکته قابل تأمل در بازار سیگار ایران، کاهش چشمگیر قاچاق این محصول به تناسب افزایش تولید داخل بوده است، به‌طوری‌که به موازات افزایش تولید داخل، حجم قاچاق سیگار از 17 میلیارد نخ در سال 1397 به حدود صفر در سال‌های 1401 و 1402 رسیده است. البته نمی‌توان افزایش نرخ ارز و به دنبال آن افزایش قیمت سیگار خارجی در سال‌های اخیر را بی‌ارتباط با کاهش قاچاق این محصول دانست.
اما این صنعت ویژگی دیگری نیز دارد. طی 10 سال اخیر درحالی تولید شرکت دولتی دخانیات ایران بیش از 62 درصد سقوط کرده که سهم شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی ازجمله JTI و BAT به طور چشمگیری افزایش یافته است، به‌طوری‌که درحال حاضر نیمی از تولید سیگار ایران در اختیار شرکت جی‌تی‌آی پارسیان است.
براساس گزارش وزارت صمت، میزان تولید سالیانه سیگار در داخل کشور، 71 میلیارد و 700 میلیون نخ بود و رقمی کمتر از یک میلیارد نخ سیگار وارد شده است. این درحالی است که این رقم در سال 1402 حدود 68 میلیارد و 861 میلیون نخ بوده که چیزی حدود 5 درصد رشد داشته و کمتر از یک میلیارد نخ از خارج از کشور وارد شده است. در این میان میزان قاچاق سیگار بسیار ناچیزتر از آن است که فکر کنیم؛ چراکه کمتر از 500 میلیون نخ قاچاق شده است.
گفتنی است میزان مصرف سالیانه سیگار در کشورمان، به نسبت سال 95 حدودا 35 درصد افزایش یافته و از 53 میلیارد نخ به 71 میلیارد و 700 میلیون نخ رسیده است. در آن سال میزان تولید سیگار در داخل تقریبا 45 میلیارد نخ بوده و پس از هفت سال به حدود 72 میلیارد نخ رسیده که نمایانگر رشد 59 درصدی است. با این وجود می‌بینیم شکافی بین تولید و مصرف ایجاد شده که آن هم منجر به قاچاق و واردات غیررسمی این محصول دخانی می‌شود.
برآوردها حکایت از آن دارد که چیزی حدود 2 درصد از مصرف کشور به صورت قاچاق و از مبادی غیررسمی وارد کشور شده که نه‌تنها به درآمد دولت آسیب می‌زند، بلکه برای سلامت عمومی نیز تهدیدی جدی محسوب می‌شود، زیرا محصولات قاچاق ممکن است استانداردهای بهداشتی را رعایت نکنند.
افزون بر این مواد دخانی شامل سیگار، قلیان، انواع تنباکوهای بدون دود و سیگار الکترونیک می‌شود. توزیع جغرافیایی مصرف سیگار در کشور نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجه در مصرف دخانیات در مناطق مختلف کشور است. البته نکته قابل تأمل اینجاست که شیوع مصرف دخانیات در فقیرترین پنجک اقتصادی جامعه در روستاها و همچنین در مردان بیشتر بوده است.
به گفته رئیس هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان، واردکنندگان و صادرکنندگان محصولات دخانی، در هشت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳ حدود ۵۳ میلیارد و ۱۷۴ میلیون نخ سیگار تولید شده که نسبت به ۴۵ میلیارد و ۹۹ میلیون نخ سال 1402، ۱۶ درصد رشد داشته است. پس با این احتساب احتمالا باید این رقم تا پایان سال 1403 به رقمی در حدود 79 میلیارد و 800 میلیون رسیده باشد. افزون بر این در سال ۱۴۰۲، تعداد واحدهای فعال تولید سیگار ۱۷ واحد بود که در سال 1403 به ۱۸ واحد افزایش یافته است.
از طرف دیگر، بنا بر آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس، با احتساب مصرف تفننی سیگار و قلیان، تخمین زده می‌شود که حدود 20 تا 25 درصد افراد جامعه دخانیات مصرف می‌کنند که تقریباً برابر با متوسط منطقه است. طبق بررسی «فرهیختگان» از گزارش مرکز پژوهش های مجلس، چیزی حدود 25 درصد جمعیت ایران، معادل 20 میلیون نفر، مصرف‌کننده محصولات دخانی هستند. بازار مصرف این محصولات از میانه قرن گذشته به عنوان بازاری بزرگ شناخته می‌شود تا جایی که امروزه گردش مالی آن بالغ بر 70 هزار میلیارد تومان (معادل 2.5 میلیارد دلار) برآورد می‌شود.
مصرف دخانیات با وجود سوددهی بالا برای تولیدکنندگان و فروشندگان، همواره به عنوان یکی از چالش‌های اساسی خانوارها و دولت‌ها به حساب می‌آید. آمارهای سازمان جهانی بهداشت حاکی از آن است که چیزی حدود 14 درصد از جمعیت کشور سیگار مصرف می‌کنند، در حالی که برخی از آمارهای داخلی این عدد را حدود 12.3 درصد اعلام می‌کنند. طبق آمارها، سرانه مصرف روزانه هر نفر فرد سیگاری در ایران طی سال 1401 حدود 13 نخ بوده که این تعداد در سال 1403 به 16 نخ رسیده است.
بررسی ها حاکی از آن است که در حال حاضر، به جز شرکت دخانیات ایران، 21 کارخانه سیگارسازی با برندهای متفاوت داخلی و خارجی، سالانه سیگار مورد نیاز کشور را به میزان 70تا80 میلیارد نخ تأمین می‌کنند.
صنعت دخانیات ایران در حال حاضر، صنعتی انحصاری است که در مجموع 3 شرکت بیش از 80 درصد سهم بازار را به خود اختصاص داده‌اند.
با توجه به اینکه در بازارهای انحصاری، امکان تحمیل قیمت به مصرف‌کننده وجود دارد، نقش تنظیم‌گری دولت در این صنعت پررنگ و با اهمیت می‌شود.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، سهم شرکت دخانیات ایران از کل بازار در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته و در برخی سال‌ها حتی به کمتر از 10 درصد رسیده است.
مثلا سهم شرکت ایرانی در سال 1401 تنها 8.4 درصد از کل سهام شرکت‌ها بود. این در حالی است که سهم این شرکت از بازار پیش از واگذاری (خصوصی‌سازی) در سال 1391 حدود 15 درصد بوده است.
براساس گزارش مالی شرکت دخانیات ایران در سال 1401 چیزی حدود 7.7 میلیارد نخ در این شرکت تولید شده که نسبت به سال 86 با 15.6 میلیارد نخ در سال86 بیش از 60 درصد کاهش یافته.
بیشترین تولید سیگار این سال‌ها مربوط به سال 88 است که 25 میلیارد سیگار توسط شرکت ایرانی تولید شد.
از سال 90 به بعد تولید این شرکت ایرانی دچار سقوط شد تا جایی که از تولید 20 میلیارد و 500 میلیون نخ در آن سال به تولید 7 میلیارد و 700 میلیون نخ سیگار در سال 1401 رسیدیم؛ یعنی یک سقوط 62 درصدی در 11 سال که کاهش قابل توجهی است.
معمولا واگذاری شرکت‌های دولتی با اهدافی نظیر بهبود کارایی و رقابت‌پذیری صورت گرفته، اما بررسی وضعیت فعلی نشان می‌دهد که واگذاری شرکت دخانیات در بهبود تولید و سهم بازار این شرکت ناموفق بوده و بیشتر به افول این شرکت منجر شده است.
در سال 1393، یعنی یک سال پس از واگذاری شرکت دخانیات ایران، این شرکت حدود 15 درصد از سهم مصرف سیگار در کشور و تقریباً 50 درصد از تولید سیگار را در اختیار داشت. همچنین مصرف سیگار در کشور سالیانه حدود 60 میلیارد نخ بود که طبق آمار اعلام‌شده توسط مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور، حدود 9 میلیارد نخ آن توسط شرکت دخانیات ایران و حدود 11 میلیارد نخ از طریق سیگار خارجی معتبر با نشان تجاری اصلی در داخل کشور تولید می‌شد.
بقیه مصرف نیز از طریق واردات تأمین می‌شد؛ به‌طوری‌که 20 میلیارد نخ از طریق قاچاق و 20 میلیارد نخ نیز از طریق قانونی وارد کشور می‌شد.
از حدود 70 میلیارد نخ سیگاری که سالانه در کشور تولید می‌شود؛ سهم عمده در اختیار دو شرکت JTI و BAT و همچنین شرکت دخانیات ایران است که به طور رسمی این شرکت‌ها کار خود را از سال 2005 در ایران آغاز کردند.
گفتنی است شرکت جِی‌تی‌آی پارسیان (JTI) نیمی از بازار ایران را گرفته؛ همچنین سهم شرکت بی‌ای‌تی پارس حدود 20 درصد و سهم شرکت دخانیات ایران حدود 12 درصد است.
نکته جالب توجه اینجاست که شرکتی که بیشترین سهم تأمین سیگار ایران را داراست؛ مربوط به کشور ژاپن با نام اصلی ژاپن اینترنشنال است. با نگاهی دیگر شاید بتوان گفت این آمار نمایانگر قدرت و نفوذ این برند‌ها در بازار ایران است به‌طوری‌که شرکت دخانیات ایران را به‌تدریج از موقعیت غالب خود به حاشیه رانده است.
شرکت ژاپنی JTI از سال 1394 با خرید شرکت آرین توتون صنعت، به شرکت جی‌تی‌ای پارسیان تغییر نام داده است. شرکت JTI که در شهرستان سلطانیه زنجان و با دو برند وینستون و کمل وارد بازار ایران شده است، براساس آمار جهانی سالیانه حدود 20 میلیارد دلار با برند‌هایی مثل وینستون، کمل و مویس درآمد دارد و در بیش از 130 کشور فعالیت می‌کند.
شرکت بعدی، شرکت بی‌ای‌تی پارس است. سال 1395 بود که فاز نخست کارخانه تولیدی شرکت بی‌ای‌تی پارس در شهرک صنعتی اشتهارد استان البرز افتتاح شد. شرکت بی‌ای‌تی پارس یکی از شعبه‌های شرکت چندملیتی انگلستانی - آمریکایی توباکو است که در ایران فعالیت می‌کند. این شرکت تولیدکننده پرفروش‌ترین برندهای سیگار شامل دانهیل، کنت، پال‌مال، لاکی‌استرایک، کول و روتمنز است.
بر اساس اعلام شرکت، این واحد صنعتی با سرمایه‌گذاری اولیه ۱۳۰ میلیارد تومانی شرکت چندملیتی بریتیش‌امریکن‌توباکو راه‌اندازی شده و 250 فرصت شغلی ایجاد کرده است.
پیش‌بینی شده 90 درصد مواد اولیه توسط شرکت بی‌ای‌تی تولید خواهد شد که این امر تأثیر مطلوبی بر اقتصاد ایران می‌گذارد. همچنین این کارخانه در فاز اول با ۳۰میلیون پوند توانایی تولید هشت میلیارد نخ سیگار را در سال دارد. افزون بر این، قرار است ۵۰۰ میلیارد تومان دیگر از جانب شرکت انگلیسی BAT هزینه شود.
صنعت دخانیات در جهان به عنوان صنعتی پرسود به شمار می‌رود که شاید بتوان گفت نقش مهمی در اقتصاد دنیا ایفا می‌کند. با وجود اینکه این صنعت طی چندین سال گذشته با چالش‌های عمده‌ای ازجمله مقررات سختگیرانه دولت‌ها و سلامت مصرف‌کنندگان روبه‌رو بوده، اما همچنان از پردرآمدترین صنایع و بزرگترین مشارکت‌کننده مالیات در جهان است.
بر اساس آمارهای جهانی، این صنعت در سال 2023 درآمدی معادل 941 میلیارد دلار داشت. پیش‌بینی می‌شود این صنعت تا سال 2028 نرخ رشد متوسط سالیانه 2.5 درصد داشته و همچنان رونق در این صنعت در آینده نیز حاکم باشد. گفتنی است از میان زیرمجموعه‌های این صنعت، تولید سیگار با حجم حدود 835 میلیارد دلار، بزرگترین سهم را به خود اختصاص داده و کشور چین با درآمد 294 میلیارد دلاری، بیشترین درآمد را از این صنعت در اختیار دارد.
صنعت دخانیات در دنیا به ویژه در سال‌های اخیر، شاهد انحصار شرکت‌های بزرگ بوده است؛ به‌طوری‌که شرکت دخانیات چین به عنوان یکی از رهبران این صنعت، در کنار دیگر شرکت‌های بزرگ، بیش از 80 درصد بازار را در دست دارد. به جز شرکت توتون ژاپن (JTI)، سایر شرکت‌های مطرح در این صنعت آمریکایی هستند و به همین دلیل شرکت‌های ایالات متحده بر حدود 90 درصد از بازار دخانیات جهانی (به جز چین) تسلط دارند.
البته با وجود این چشم‌انداز قوی، صنعت دخانیات به عنوان صنعتی پرسود، به شدت زیان‌آور هم محسوب می‌شود. برآوردها نشان می‌دهد نیمی از مصرف‌کنندگان دخانیات که سیگار را ترک نمی‌کنند، درنهایت به کام مرگ می‌روند.
همچنین سالانه بیش از 8 میلیون نفر در جهان به دلیل مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند که از این تعداد، 1.3 میلیون نفر در معرض دود سیگار قرار دارند.
همچنین، 80 درصد از 1.3 میلیارد نفر جمعیت مصرف‌کننده دخانیات در کشور‌های با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند؛ کشور‌هایی که دسترسی کمتری به امکانات بهداشتی و سیگار‌های باکیفیت دارند.
