کیاوش حافظی: خبر سرمایه گذاری شرکت منسوب به بابک زنجانی در صنعت حمل و نقل ریلی کشور واکنش های زیادی در پی داشته است. بابک زنجانی که روزگاری عکسش روی جلد برخی مجلات قرار می گرفت یا مسئولان به او جایزه می دادند بعد از مدتی دیگر برو و بیا سابق را نداشت. زمانی تاجر و دور زننده تحریم ها شناخته می شد و بعد از مدتی که روانه زندان شده بود او را کاسب تحریم می خواندند.
او ابتدا به اعدام محکوم شده بود اما سرانجام حکمش به ۲۰ سال حبس تخفیف پیدا کرد. سوال آنجاست که بالاخره کدام زنجانی را باید باور کرد؟
روایت اول: سیمای یک منجی
در روایت اول، این جوان موبور و میلیاردر روایتی از خود منعکس کرده که شباهتی به کلیشه ها ندارد؛ کلیشه هایی که خیلی از میلیاردرها از خانواده ای فقیر بلند شده اند و دغدغه معیشت و نان شب باعث شده آنها درس و تحصیل را رها کنند تا بتوانند گلیم خود را از آب بیرون بکشند. نه؛ اینها در روایت خودنوشت بابک زنجانی از زندگی اش جایی ندارد.
اگرچه او در حوالی میدان راه آهن به دنیا آمده اما به واسطه شغل پدرش بوده است. به گفته او پدرش راه آهنی و بنیان گذار شرکت تی. بی. تی بوده است. بابک زنجانی در گفتگویی در شهریور سال ۹۲ با هفته نامه آسمان از خود تصویری نشان داده که از کودکی اهل کار و فعالیت بوده است. زمانی که در هنرستان در رشته برق درس می خواند، عصرهایش را در بازار به کار می گذراند و دنبال کارهایی بوده که بازدهی مناسبی داشته باشد. برای همین به سمت بازار طلا و سکه کشیده شد. زنجانی در این روایت تا جایی رشد کرده که مغازه ای ۱۳-۱۴ میلیون تومانی در اواخر دهه ۶۰ از شهرداری خریداری کرده و کارگاه و کارگر و کارمند داشته است. به سربازی رفته و در آنجا با بازدید هاشمی رفسنجانی رو به رو می شود که می خواهند تعدادی سرباز برای ریاست جمهوری انتخاب کنند. او در بین این سربازها قرار می گیرد اما سرباز بانک مرکزی و از قضا راننده محسن نوربخش رئیس وقت بانک مرکزی می شود. وقتی سربازی اش تمام می شود محسن نوربخش به او می گوید می توانی اینجا بمانی. در روایت مورد ادعای زنجانی، او از طرف محسن نوربخش یکی از افراد مامور به توزیع دلار در بازار می شود تا از این طریق بازار تحت کنترل بانک مرکزی قرار داشته باشد. او تا ۲۰ میلیون دلار در اختیارش قرار می گیرد و از این طریق کارمزد هم دریافت می کرد. در شش هفت ماهی که او این کار را انجام می داده با شرکت های مختلفی مرتبط با ارز آشنا می شود و وارد مقوله تجارت سالامبور (پوست گوسفند) می شود. سال ۷۶ – ۷۷ به دلیل ۳۱۲ میلیون تومان چک برگشتی به دو سال حبس در زندان قصر محکوم می شود.
او در این روایت یک بار از عرش به فرش رسیده. وقتی از زندان آزاد شده می خواهد دنبال سفته هایش را بگیرد اما متوجه ممنوع الخروجی خود می شود و به صورت غیرقانونی از کشور خارج می شود. پول جور می کند تا چک هایش در ایران را پاس کند و هنگامی که به صورت غیرقانونی دوباره وارد کشور می شود دستگیر و راهی زندان ارومیه می شود. پس از آزادی، دوباره از فرش به عرش می‌رسد.
او بعدها در امارات یک موسسه مالی تاسیس کرد تا با باز کردن ال‌سی و انتقال پول، برای شرکت‌هایش تامین مالی کند و از همین طریق شرکت‌هایش را به ۶۴ عدد رساند. او روایت می‌کند که عضو هیات‌مدیره یک بانک در مالزی بوده و بعد از سخت شدن تحریم‌ها بر ایران، از طریق این بانک و موسسات مالی‌اش در امارات، با بانک‌ها و تجار ایرانی که برای باز کردن ال‌سی و نقل و انتقال پول دچار مشکل شده بودند، کار کند. به عبارتی بانک‌های ایرانی و تجار، با استفاده از این امکان زنجانی تحریم‌ها را دور می‌زدند.
با گشودن یک حساب از سوی شرکت هنگ‌کنگی که زیرمجموعه شرکت ملی نفت بود، رسما به تجارت نفت ایران وارد شد. او به دلیل فعالیت ها برای دور زدن تحریم‌ها از سوی مراجع بین‌المللی تحریم شده بود. او دی ماه ۹۱ در لیست تحریم اتحادیه اروپا قرار گرفت. وزارت دارایی آمریکا نیز سال ۹۲ نام او را در فهرست تحریم های خود قرار داد.
پی‌رنگ روایت زنجانی؛ وقتی ضدقهرمان، قهرمان می شود
در روایت بابک زنجانی از خود تصویری دیده می شود که شکست را تجربه کرده اما راه دوباره شروع کردن و از ضدقهرمان به قهرمان قصه ها تبدیل شدن را خوب می داند. او دوباره همین پی‌رنگ را در روایتش از خود نشان می دهد. همه عناصر داستانی و روایتی که از سوی بانک زنجانی در این چندماه تصویر شده همین پی‌رنگ را دارد.
دی ماه پارسال بود که رسول کوهپایه‌زاده وکیل بابک زنجانی عکسی از موکلش در اینستاگرام خود منتشر کرد که تلویحا از آزادی او موکل خبر می‌داد. کمتر از یک ماه بعد نیز یک استوری منسوب به بابک زنجانی در فضای مجازی بار دیگر خبرساز شد. این استوری عکسی از هواپیما با نوشته «دات وان» بود و حاکی از آن بود که «به زودی، هواپیمایی دات وان، صنعت هوایی کشور را تغییر خواهیم داد.»
در ماه‌های اخیر هر از چندگاهی اخباری از فعالیت‌های بابک زنجانی به ویژه در حساب کاربری منتسب به وی در ایکس (توییتر سابق) منتشر می‌شد. در تازه‌ترین خبر منتشرشده از سوی بابک زنجانی، سرمایه‌گذار جنجالی ایرانی، او از برنامه‌های گسترده خود برای توسعه ناوگان حمل‌ونقل کشور خبر داده است. در توییتر منتسب به بابک زنجانی نیز از پرواز ۳۲ فروند هواپیمای مسافربری متعلق به شرکت «دات وان» هزاران دستگاه کشنده و تریلی تحت برند دات وان سیر برای حمل سوخت و کالا، ۵۰ هزار تاکسی برقی در شهرهای مختلف کشور و صدها واگن قطار در خطوط ریلی ایران خبر داده شده است. اما در این داستان نقطه اوج آنجا بود که راه آهن جمهوری اسلامی با شرکت بابک زنجانی تفاهم‌نامه‌ای ۶۴ هزار میلیارد تومانی منعقد کرد.
حساب کاربری منسوب به بابک زنجانی هم در شبکه اجتماعی ایکس از بزرگترین سرمایه گذاری بخش خصوصی در تاریخ راه آهن ایران خبر داده و با هشتگ سال سرمایه گذاری نوشته: اقتصاد کشور را به ریل خواهیم انداخت. سالی که قدرت اقتصادی جایگزین قدرت سیاسی خواهد شد. نقطه‌ای طلایی در تقویم گروه ارزش آفرینی دات وان ثبت می شود.
روایت دوم: سیمای یک ضدقهرمان
هیچ کس بابک زنجانی را نمی شناخت؟
اما روایت دیگری وجود دارد که تصویری که بابک زنجانی از خود نشان می دهد را نفی می کند. در روایت دوم نه تنها روایت میلیاردر شدن بابک زنجانی به واسطه سربازی و کار در بانک مرکزی رد می شود بلکه ثروت او را مربوط به استفاده از رانت نفتی در زمان احمدی نژاد می خوانند. مهرماه سال ۹۲ یعنی دقیقا یک ماه بعد از مصاحبه بابک زنجانی با هفته نامه آسمان، هفته نامه تجارت فردا سراغ مسئولان بانک مرکزی در زمان ریاست محسن نوربخش رفت. بر اساس اظهارات متعدد بابک زنجانی هیچ گاه راننده رئیس بانک مرکزی نبوده است. یزدان‌پناه، رئیس دفتر محسن نوربخش گفته «راننده رئیس کل بانک هیچ‌گاه سرباز نبوده است و چهره‌هایی که این مسوولیت را داشتند، تماماً چهرهای جاافتاده بودند.»
محمدرضا شجاع‌الدینی معاون اداری و مالی پیشین بانک مرکزی نیز گفته «پس از آنکه این ادعا را شنیده با توجه به آنکه تصویر چاپ‌شده از بابک زنجانی برایش غریب بوده از دوستانش در معاونت مالی و اداری خواسته تا سابقه بابک زنجانی را در این بانک بررسی کنند و هیچ‌گونه سابقه‌ای از بابک زنجانی در کارگزینی بانک مرکزی وجود ندارد.»
محمدجواد وهاجی قائم‌مقام بانک مرکزی که کمیته تزریق ارز به بازار زیر نظر او فعالیت می‌کرده نیز گفته «چهره‌هایی که رابط بانک مرکزی بوده‌اند به خوبی می‌شناسد. اما به هیچ وجه شخصی به نام بابک زنجانی را نمی‌شناسد.»
از اعدام تا تخفیف مجازات به ۲۰ سال حبس
در روایت دوم، ثروتمند شدن بابک زنجانی وابسته به استفاده از رانت نفتی در دولت احمدی نژاد است. با روی کار آمدن دولت روحانی اصطلاح کاسب تحریم رواج پیدا کرد و زنجانی دیگر آن مردی تصویر نمی‌شد که از امکاناتش برای دور زدن تحریم استفاده می‌کند. دی ماه ۹۲ تعدادی از نمایندگان مجلس که اغلب اصولگرای تند و تیز به شمار می‌رفتند در نامه ای به سران سه قوه خواستار برخورد با بابک زنجانی شدند. در نامه آنها ضمن انتقاد از سیستمی شدن فساد آمده بود: «هنگامی که وزارت اطلاعات و نهادهای اطلاعاتی دیگر به پشتیبانی از زنجانی متهم می‌شوند ولی به جای توضیح به مردم سکوت می‌کنند؛ هنگامی که چنین عنصری امین وزارت نفت شناخته شده و پول نفت فروخته شده را برای مدت‌ها پس نمی‌دهد و کسی هم با او کاری ندارد؛ وقتی آشکار می‌شود که وی با مفسد دیگری که مدیرعاملی سازمان بزرگی را غصب کرده (سعید مرتضوی)، برای معامله‌ای چهار میلیارد یورویی به شکل غیرقانونی تفاهمنامه امضا می‌کند ولی صدایی از هیچ دادگاهی بلند نمی‌شود؛ هنگامی که رییس کمیسیون اصل ۹۰ که به معرفی هیات رییسه و رای مجلس برگزیده می‌شود، چنان موضع می‌گیرد که گویی در دفاع و تطهیر بابک زنجانی تلاش می‌کند و... چرا متهم نشویم؟» چند روز پس از این نامه بابک زنجانی دستگیر شد و دو سال بعد، دادگاه رسیدگی به پرونده اش، او و مهدی شمس و حمید فلاح‌هروی دو متهم دیگر پرونده را مفسد فی الارض تشخیص داد.
اتهامات او عبارت بودند از:
- افساد فی‌الارض از طریق اخلال در نظام اقتصادی با رهبری شبکه سازمان‌یافته
- استفاده از سند مجعول
- پولشویی کلان و عمده با علم به مؤثر بودن و ضربه زدن به نظام اقتصادی کشور
- کلاهبرداری گسترده از چند بانک و وزارت نفت
- جعل ۲۴ فقره اسناد بانکی و پولشویی به مبلغ ۱ میلیارد و ۹۶۷ میلیون و ۵۰۰ هزار یورو
غلامحسین محسنی اژه ای که آن زمان سخنگوی قوه قضاییه بود در ارتباط با حکم صادر شده از سوی دادگاه اعلام کرد: «دادگاه علاوه بر اعدام، متهمان را به رد مال شاکی و شرکت ملی نفت ایران و جزای نقدی یک‌چهارم پولشویی محکوم کرده است.» دیوان عالی کشور در سال ۹۵ حکم اعدام بابک زنجانی را تایید کرد. اما آنطور که قوه قضاییه پارسال از شرح ماوقع رسیدگی به پرونده گزارش داده در حکم دیوان عالی قید شده که «اگر محکوم‌علیه، کلیه اموال را مسترد کرده و خسارات را جبران کند، می‌تواند از ارفاقات قانونی ذیل ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی بهره‌مند شود.» همان سال نیز اعلام شد که حکم اعدام مهدی شمس و حمید فلاح‌هروی نقض شد.
اواخر سال ۱۴۰۲ بود که مسئولان قوه قضاییه و بانک مرکزی از شناسایی اموال بابک زنجانی در خارج از کشور و بازگشت آنها به خزانه بانک مرکزی خبر دادند. چند ماه بعد گزارش قوه قضاییه از ارفاق قانونی در خصوص بابک زنجانی به علت استرداد اموال او به داخل خبر داد. بر این اساس بابک زنجانی که در معرض اعدام قرار گرفته بود حکمش به ۲۰ سال حبس کاهش پیدا کرد.
قوه قضاییه: بابک زنجانی آزاد نشده
دی ماه پارسال اصغر جهانگیر، سخنگوی قوه قضاییه در واکنش به آنکه تصویری از بابک زنجانی توسط وکیل او منتشر شده بود اعلام کرد که او نه آزاد شده و نه در مرخصی به سر می‌برد. رسول کوهپایه زاده وکیل بابک زنجانی نیز گفت که در این مورد اظهار نظر نمی کند و اطلاع رسانی در این مورد را بر عهده مراجع رسمی گذاشت.
این در حالی است که فعالیت حساب منتسب به بابک زنجانی به سال ۹۸ برمی گردد یعنی زمانی که این متهم در حال گذراندن محکومیت زندان خود بوده است.
این موضوع ابهامات در خصوص نحوه فعالیت بابک زنجانی را دوچندان می کند. اگر او در زندان است چگونه فعالیت های اقتصادی خود را از سر گرفته؟
کامبیز نوروزی: بابک زنجانی با بخش اقتصاد پنهان ایران در ارتباط بوده
کامبیز نوروزی حقوقدان در واکنش به عقد تفاهم نامه‌ای از سوی یک شرکت متنسب به بابک زنجانی با شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی به ایلنا گفته: از نظر حقوقی، منعی برای اشتغال به کار محکومان زندان وجود ندارد، مگر آنکه دادگاه صریحاً محکوم را از اشتغال به شغل خاصی محروم کرده باشد.
این حقوقدان در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: در مورد بابک زنجانی هم تا جایی که ما می‌دانیم، در رایش برای او محدودیتی در فعالیت اقتصادی وجود ندارد. اما یک نکته دیگر وجود دارد که من آن را با اصطلاح «اقتصاد معمایی» نام‌گذاری می‌کنم.
نوروزی تصریح کرد: بابک زنجانی یکی از معروف‌ترین محکومان اقتصادی ایران است و پرونده پیچیده‌ای ندارد. او در جریان معاملات نفتی کارهایی انجام داد و پول‌هایی را پرداخت نکرد و در نهایت با کش و قوس‌های فراوان به حبس محکوم شد. ما هیچ‌گاه جزئیات کارهایی که او انجام داده را ندانسته‌ایم. همه ناظران حدس می‌زنند که بابک زنجانی با بخش اقتصاد پنهان ایران در ارتباط بوده است.
وی ادامه داد: اینکه چنین فردی می‌تواند یک قرارداد حدود ۶۴ همتی را امضا کند (ظاهرا شرکت منتسب به بابک زنجانی است) این موضوع از دو جهت باید مورد توجه قرار بگیرد اول اینکه آیا شرکت‌ها متعلق به خود او هستند؟ اعتبار اقتصادی و مالی دارند یا نه و اعتبار سنجی آن چه شده است. دوم اینکه این توان مالی از کجا آمده است اگر آقای زنجانی محکوم به پرداخت وجوه شده و این وجوه متعلق به شرکت اوست، چرا این پول را بابت محکومیتش پرداخت نمی‌کند؟
مدیرعامل شرکت زنجانی: بابک زنجانی فقط پشتیبان است
مهدی ابراهیمی مدیرعامل آوان ریل، شرکت زیرمجموعه هلدینگ «دات وان» منتسب به «بابک زنجانی» نیز به ایلنا گفته: عمده سرمایه‌گذاری هلدینگ دات وان از طریق یک سرمایه‌گذار خارجی انجام شده که به عنوان سهامدار اصلی کشور است و آقای زنجانی پشتیبان هلدینگ بوده و هنوز او را ندیده‌ایم. ابراهیمی همچنین گفته: مرجع رسمی اعلام این موضوع قوه قضاییه است و رییس قوه قضاییه اسفند ماه سال گذشته اعلام کرد که بابک زنجانی کلیه بدهی را پرداخت و حتی مازاد پرداختی دارند و از دولت طلبکار است.
این در حالی است که در سایت رسمی مجموعه دات وان اگرچه نامی از مرد پرحاشیه دور زدن تحریم های نفتی در میان مدیران گروه دیده نمی شود اما در اطلاعات رسمی ثبت شرکت‌ها بابک زنجانی مدیرعامل «شرکت گروه بین المللی توسعه مالی و اقتصادی آوان» معرفی شده است. مدت مدیر عاملی بابک زنجانی در این تصویر از ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ تا ۲۵ اسفند ۱۴۰۵ ذکر شده است. چنان که در تصویر آمده، تاریخ تاسیس شرکت به ۲۷ آذر سال گذشته برمی گردد و آخرین روزنامه رسمی آن هم متعلق به شرکت یادشده مربوط به ۲۷ فروردین امسال است.
توسعه زیرساخت های کشور بدون بخش خصوصی یا بدون بابک زنجانی ممکن نیست؟
پس از اعلام تفاهمنامه نجومی میان وزارت راه و شرکت منسوب به بابک زنجانی، افکار عمومی در انتظار پاسخی روشن از سوی دستگاه‌های مربوطه بود؛ تا اینکه شرکت راه آهن جمهوری اسلامی با انتشار اطلاعیه‌ای به ارائه توضیحاتی پیرامون این قرارداد پرداخت: شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران در این‌گونه طرح‌ها، مطابق مأموریت‌های حاکمیتی خود، صرفاً نقش نظارت را برعهده دارد. نقش راه آهن آماده سازی زیرساخت و هدایت سرمایه‌ها به مسیر صحیح ارزش افزایی در کشور است. این تفاهم نامه نیز از این قاعده پیروی کرده و با رعایت کامل فرآیندهای قانونی و پس از بررسی دقیق صلاحیت‌ها، در چارچوب ضوابط شفاف و قابل‌نظارت، در حال اجرا است. انتظار می‌رود اجرای موفق این طرح، علاوه بر نوسازی ناوگان ریلی کشور، منجر به ارتقای ظرفیت شبکه، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، صرفه‌جویی قابل‌توجه در مصرف سوخت، کاهش بار ترافیکی جاده‌ها و توسعه ترانزیت بین‌المللی شود. بدیهی است توسعه زیرساخت‌های کشور بدون مشارکت مؤثر و شفاف بخش خصوصی، امکان‌پذیر نخواهد بود. از این‌رو، از همه سرمایه‌گذاران توانمند و قانون‌مدار که در مسیر توسعه کشور گام برمی‌دارند، استقبال و حمایت خواهد شد.
بالاخره کدام روایت را بپذیریم؛ قهرمان یا ضدقهرمان؟ فاسد یا منجی؟
با این حال این توضیحات نیز قانع کننده به نظر نمی‌رسد بلکه به ابهامات می‌افزاید. ابهام اصلی آنجاست که یا باید سیمای کاسب تحریم را پذیرفت یا نجات بخش اقتصاد ایران را؛ یا اینکه آیا باید روایت فساد بابک زنجانی را معتبر دانست یا روایت حامیانش را
اگر قرار باشد روایت فساد مالی او را معتبر بدانیم حضور شرکت تحت مدیریت او هیچ گونه توجیهی ندارد. انتقادات زیادی در این باره مطرح شده و منتقدان معتقدند «مگر در ایران فقط یک شرکت (آن هم شرکت بابک زنجانی) در حوزه حمل و نقل ریلی کشور وجود دارد که با حمل و نقل ریلی تفاهم نامه منعقد کند؟ انعقاد با شرکت منتسب به بابک زنجانی با چه ضوابطی انجام شده است؟ آیا این شرکت در یک رقابت سالم با سایر شرکت های متعلق به بخش خصوصی توانسته از این امتیاز بهره مند شود؟ و البته سوالات بیشتری که دولت مسعود پزشکیان به عنوان منعقدکننده تفاهم نامه با شرکت دات وان باید برای تنویر افکار عمومی باید به آنها پاسخ دهد.
۲۹۲۱۱
