«پویا شیخ حسنی»، تحلیلگر کسب و کارهای پلتفرمی دیجیتال، این مقاله را برای انتشار در اختیار دیجیاتو قرار داده است.

نرخی که بانک‌ها و پلتفرم‌های وام‌دهی آنلاین به شما اعلام می‌کنند، همیشه همان چیزی نیست که در نهایت تسویه می‌کنید. در میان سرویس‌های مختلف فین‌تک و نئوبانک، بسیاری از کاربران تنها به عدد سود اعلامی توجه می‌کنند، در حالی که هزینه‌های پنهان، کارمزدها، شرایط بازپرداخت و حتی مبلغ واقعی دریافتی، تصویر متفاوتی از «مقرون‌به‌صرفه بودن» یک تسهیلات ترسیم می‌کنند.

در این گزارش با مثال‌های واقعی، تفاوت میان سود اسمی، سود مؤثر و نرخ بهره حقیقی را بررسی می‌کنیم و به شما نشان می‌دهیم چگونه وامی که به ظاهر ارزان است، ممکن است گران‌تر از حد انتظار تمام شود.

در شرایط تورمی ایران، دریافت وام با نرخ سود پایین‌تر از تورم می‌تواند استراتژی هوشمندانه‌ای باشد، اگر نرخ سودی که می‌بینید با نرخ سودی که در واقعیت پرداخت می‌کنید، یکسان باشد.

بازار خدمات مالی دیجیتال در ایران طی سال‌های اخیر و باتوجه‌به تورم بالای کشور، رشد چشمگیری کرده است. کاربران ایرانی با طیف گسترده‌ای از سرویس‌های فین‌تک و لندتک (فناوری مالی و وام‌دهی دیجیتال) روبه‌رو هستند که این خدمات معمولاً کاملاً آنلاین در دسترس‌اند و در 3 قالب کلی دسته‌بندی می‌شوند:

• اعتبار خرید مثل سرویس BNPL یا الان بخر، بعداً پرداخت کن
• وام‌های نقدی بانکی
• وام‌های خرید کالا

اما آنچه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، تفاوت نرخ سود اعلامی و هزینه واقعی این تسهیلات است. عواملی همچون کارمزدها، هزینه‌های پنهان و شرایط بازپرداخت، همگی بر سود تأثیرگذارند و می‌توانند تصویر متفاوتی از مقرون‌به‌صرفه بودن این وام‌ها ارائه دهند.

از آنجایی که سرویس‌های BNPL عملاً وام محسوب نمی‌شوند، از بررسی آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم و در ادامه به مقایسه دو مورد دیگر خواهیم پرداخت.

نگاهی به مفاهیم انواع سود

ابتدا لازم است به تفاوت تعاریف و مفاهیم انواع سود بپردازیم. سود یا بهره مؤثر و سود یا بهره حقیقی بانکی متفاوت از سود اعلامی است. سود مؤثر (نرخ بهره مؤثر) و نرخ حقیقی بانکی به عوامل مختلفی مانند روش محاسبه، تعدد دفعات ناشی از فاصله زمانی بازپرداخت قسط‌ها و هزینه‌های پنهان وام بستگی دارد.

در ادامه با ذکر مثال این مفاهیم را بیشتر توضیح می‌دهیم.

1.سود مؤثر (نرخ بهره مؤثر Effective Interest Rate- EIR)

سود واقعی وام را با در نظر گرفتن تعداد دفعات ترکیب سود (سود مرکب) محاسبه می‌کند. سود مؤثر و اسمی زمانی یکسان می‌شوند که بازپرداخت سالانه در نظر گرفته شود.

مثال: اگر نرخ سود اسمی وام 24 درصد سالانه باشد، به این معنی است که بانک نظری سالانه 24 درصد سود می‌گیرد بدون درنظرگرفتن اینکه سود ماهانه، سه‌ماهه یا روزشمار باشد یا هزینه‌های پنهان اشاره شده را داشته باشد، فرض کنید قرار است این وام را طی یک سال ماهانه با اقساط مساوی در 12 قسط بازپرداخت کنید؛ سود مؤثر سالانه آن 26.8 درصد و به این صورت محاسبه می‌شود:

اگر قرار بود مبلغ یک‌جا (نه ماهانه) در پایان سال پرداخت شود، سود مؤثر و اسمی با هم برابر می‌شد.

2. سود بانکی حقیقی وام (با درنظرگرفتن هزینه‌های پنهان)

درباره نرخ بهره حقیقی، هزینه‌های پنهان مثل سپرده‌گذاری، بلوکه پول، هزینه‌ اشتراک و… در نظر گرفته می‌شود.

در ادامه هر 2 نوع وامی را که ابتدای مقاله به آنها اشاره کردیم، با ذکر نمونه‌های در دسترس بررسی می‌کنیم.

2.1 پلتفرم‌های وام خرید (Purpose Loan)

باتوجه‌به نرخ‌های دستوری شورای پول و اعتبار و تلاش بانک‌ها برای کاهش ریسک نکول، بسیاری از مؤسسات ترجیح می‌دهند از طریق پلتفرم‌های لندتک اقدام به اعطای وام کنند. این روش 2 مزیت عمده برای بانک‌ها و مؤسسات مالی اعتباری دارد:

• معمولاً تضمین بازپرداخت بر عهده پلتفرم وام‌دهی است.
• معمولاً نرخ تأمین مالی، بالاتر از نرخ سود مصوب تسهیلات به مشتریان حقیقی است که شورای پول و اعتبار تعیین می‌کند.

مزایا:

• اعطای سریع (معمولاً 3 تا ۱۰ روز کاری)
• نیاز به سپرده‌گذاری ندارد

معایب:

• نیاز به ضمانت (چک یا سفته دیجیتال)
• در برخی موارد، قیمت کالا در خرید اعتباری بیشتر از خرید نقدی است

نمونه‌های مطرح بازار: دیجی‌پی، اسنپ‌پی، تارا، دیجی‌شهر، ازکی‌وام و… از جمله پلتفرم‌های مطرح در حوزه ارائه وام خرید هستند.

البته سرویس‌های تخصصی دیگر مثلاً در حوزه سلامت، خرید خودرو یا تلفن همراه نیز فعالیت می‌کنند و به‌نوعی Niche market را هدف گرفته‌اند و روی بخش کوچکی از یک بازار بزرگ تمرکز کرده‌اند.

پلتفرم‌های آنلاین وام خرید کالا و خدمات از چه راه‌هایی درآمدزایی می‌کنند:

• دریافت هزینه اشتراک از کاربر
• دریافت کمیسیون فروش کالا و خدمات از پذیرندگان طرف قرارداد
• تسویه دیرهنگام با پذیرنده و درآمد غیرمستقیم ناشی از سود خواب پول یا نقدینگی

چرا نرخ سود مؤثر و حقیقی این وام‌ها با نرخ اعلامی تفاوت دارد؟

• نرخ سود اسمی
• دریافت هزینه اشتراک (مثل دیجی‌پی، اسنپ‌پی و تارا)
• مدت زمان بازپرداخت
• نیاز به پیش‌پرداخت نقدی بخشی از مبلغ هنگام خرید
• تفاوت قیمت نقدی و اعتباری (مثل ازکی‌وام)
• کاهش مبلغ وام نسبت به اعتبار اولیه (مثل دیجی‌شهر)

سود حقیقی این وام‌ها چطور محاسبه می‌شود؟

فرض کنید قصد دارید از یکی از پلتفرم‌های وام، تسهیلاتی برای خرید کالایی 100 میلیون تومانی با سود سالانه اعلامی 23 درصد و با بازپرداخت 12 ماهه دریافت کنید. معمولاً یکی از حالات زیر رخ می‌دهد:

• باید 10 میلیون تومان نقدی بابت هزینه اشتراک برای دریافت وام پرداخت کنید
• به‌جای 100 میلیون تومان، 90 میلیون تومان دریافت می‌کنید (و باید وام 100 میلیونی را بازپرداخت کنید)
• کالا را با مبلغی بالاتر مثلاً 110 میلیون تومان می‌خرید
• پس از دریافت وام، هنگام خرید باید 10 میلیون تومان از قیمت کالا را نقدی به پلتفرم پرداخت کنید

در تمام این حالت‌ها، شما در واقع کمتر از 100 میلیون تومان وام گرفته‌اید یا مبلغی اضافه پرداخت کرده‌اید. بهره حقیقی در این مثال، به‌جای 23 درصد سالانه 44 درصد خواهد بود؛ همچنین نرخ مؤثر 54 درصد است.

2.2 تسهیلات دیجیتال بانک‌ها و نئوبانک‌ها

این وام‌ها را عموماً بانک‌های دیجیتال یا نئوبانک‌ها ارائه می‌دهند و منابع مالی آنها از بانک‌های مادر تأمین می‌شود.

نمونه‌های مطرح بازار:

طرح مهربانی بانک ملی، تسهیلات ترابانک ویپاد و وام بلوبانک ازجمله پلتفرم‌های مطرح در حوزه ارائه وام نقدی هستند.

مزایا:

• قابل استفاده در شبکه شتاب یا شاپرک
• معمولاً نیازی به چک یا سفته ندارند

معایب:

• نیاز به سپرده‌گذاری قبلی (کسب امتیاز از طریق معدل حساب)
• در برخی موارد، سپرده بلوکه می‌شود (مثل طرح‌های بانک مهر ایران)

چرا نرخ سود حقیقی این نوع وام‌ها متفاوت از نرخ بهره اسمی است؟

• نرخ سود و کارمزد اسمی
• مدت سپرده‌گذاری موردنیاز
• درصد وام اعطایی نسبت به سپرده
• مدت بازپرداخت

سود حقیقی این وام‌ها چطور محاسبه می‌شود؟

معمولاً در این مدل‌ها برای دریافت وام، امتیازی براساس حداقل موجودی روزانه شما در نظر گرفته می‌شود. هزینه پنهان این نوع وام این است که کاربر می‌توانست این مبلغ را جای دیگری مثل صندوق درآمد ثابت با نرخ 35 درصد سالانه و بدون ریسک یا روی طلا و سکه سرمایه‌گذاری کند.

فرض کنید کاربری به طور متوسط مبلغ ثابتی را در حساب خود دارد. او براساس یکی از طرح‌های موجود می‌تواند بعد از یک ماه، 50 درصد این مبلغ را وام با بازپرداخت 12 ماهه و سود اسمی 24 درصد دریافت کند؛ در این حالت سود حقیقی و مؤثر به‌ترتیب 36 و 43 درصد خواهد بود.

طبیعتاً هرچقدر مدت سپرده‌گذاری یا نرخ سود بیشتر و زمان بازپرداخت کمتر باشد، نسبت مبلغ وام نسبت به سپرده بالاتر خواهد بود.

جمع‌بندی مقایسه انواع وام‌های آنلاین

وام‌های پلتفرم‌های خرید کالا و خدمات سریع‌تر و بدون نیاز به سپرده‌اند اما هزینه‌های پنهان (مثل کارمزد و تفاوت قیمت) دارند. از سوی دیگر، تسهیلات بانک‌های دیجیتال انعطاف‌پذیرترند اما معمولاً از قبل نیاز به سپرده‌گذاری در بانک دارند.

برای تشخیص به صرفه بودن یک وام، همیشه نرخ سود مؤثر آن را محاسبه کنید؛ چراکه ممکن است تسهیلاتی به‌ظاهر ارزان باشد اما در عمل هزینه‌های اضافی آن موجب شود که مبلغ بیشتری بابت تسهیلات بپردازید.

حال که با فاکتورهای نرخ سود مؤثر تسهیلات آشنا شدید، برخی طرح‌ها را خلاصه در جداول زیر بررسی و با هم مقایسه کردیم. برای مشاهده تصاویر با کیفیت بهتر روی آنها کلیک کنید.

در بررسی طرح‌های سپرده‌گذاری فرض شده که سپرده‌گذاری در همه آنها یک ماهه و بازپرداخت اقساط نیز 12 ماهه است.

اگر می‌خواهید بدانید گرفتن یک وام برایتان واقعاً به‌صرفه است یا نه، همیشه نرخ حقیقی بانکی یا سود مؤثر را حساب کنید.

سلب مسئولیت

این گزارش صرفاً جنبه تحلیلی و اطلاع‌رسانی دارد و دیجیاتو و نویسنده مسئولیتی در قبال تصمیمات مالی خوانندگان ندارند. توصیه می‌شود قبل از دریافت هرگونه تسهیلات، شرایط را به‌دقت مطالعه و درصورت نیاز با کارشناسان مالی مشورت کنید.