حتما تاکنون تیترهایی مانند «آیا حباب قیمت مسکن می‌ترکد؟» یا «افزایش قیمت سکه حباب است» را در روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها دیده‌اید. اما دقیقا حباب چیست؟ در ادامه با زبانی ساده به تشریح این مفهوم، دلایل ایجاد آن و بررسی این پدیده اقتصادی در بازار ارزهای دیجیتال می‌پردازیم.
حباب اقتصادی (Economic Bubble) که با نام‌های «حباب قیمت» یا «حباب بازار» نیز شناخته می‌شود، پدیده‌ای است که به واسطه آن، قیمت یک دارایی به قیمتی بسیار بالاتر از ارزش واقعی آن می‌رسد. در واقع حباب، چرخه‌ی اقتصادی افزایش سریع قیمت یک دارایی بوده که در ادامه با انقباض و سقوط شدید همراه است.
معمولاً حباب قیمت‌ها نه بر مبنای دلایل منطقی و ریشه‌ای، که بر اساس هیجانات ناشی از موج ناگهانی خرید غیرضروری به وجود می‌آید. سرمایه‌گذاران تحت تاثیر چنین جوی و به صورت غیرمنطقی (از روی احساس) و گاهی اوقات بر اساس شایعات، دست به خرید دارایی می‌زنند.
در این شرایط اگر میزان عرضه ثابت بماند و یا به گونه‌ای باشد که پاسخ‌گوی افزایش تقاضا نباشد، قیمت رشد بیشتری پیدا می‌کند و باعث افزایش قیمت نجومی و غیر معقول آن دارایی می‌شود.
به دلیل اینکه در اقتصاد حبابی تعیین قیمت واقعی کالاها دشوار است و در رابطه با ارزش واقعی آن‌ها اختلاف نظر وجود دارد، معمولاً حباب‌های اقتصادی بعد از کاهش شدید قیمت در کوتاه مدت شناسایی می‌شوند.
زمانی که دیگر سرمایه‌گذاری مایل به خرید در قیمت بیش از حد معمول نیست، فروش گسترده‌ای اتفاق می‌افتد و دارایی دوباره ارزش واقعی خود را به دست می‌آورد. به این سقوط قیمت شدید که در مدت کوتاهی رخ می‌دهد، معمولاً «ترکیدن حباب» می‌گویند.
هایمن مینسکی (Hyman Minsky) یکی از نخستین کسانی است که به تشریح ایجاد و نمو بی‌ثباتی مالی و رابطه آن با اقتصاد پرداخت و ۵ مرحله زیر را در ایجاد یک چرخه معمولی شناسایی و معرفی کرد. علی‌رغم تفاوت در تفسیر چرخه‌های حباب اقتصادی، الگوی ایجاد حباب همیشه ثابت و به شرح زیر است:
جابه‌جایی: این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که سرمایه‌گذاران متوجه یک پدیده نو مانند یک محصول یا تکنولوژی جدید، نرخ بهره‌ی پایین و یا هر چیز دیگری که توجه آن‌ها را به خود جلب کند، می‌شوند.
رشد سریع: قیمت‌ها در ابتدا افزایش می‌یابند و پس از آن هر چه سرمایه‌گذار بیشتری وارد بازار می‌شود، این رشد بیشتر می‌شود. این اتفاق زمینه‌ساز مرحله رشد سریع یا که به اصطلاح به آن «بوم» (Boom) می‌گویند می‌شود. یک حس عقب ماندن از قافله در بین مردم عادی ایجاد می‌شود که در نتیجه افراد بیشتری شروع به خرید دارایی می‌کنند.
خوشحالی و رضایت‌مندی: زمانی که قیمت دارایی به شدت افزایش می‌یابد و حس رضایت‌مندی در سرمایه‌گذاران ایجاد می‌شود، احتیاط، ملاحظه و عاقبت‌اندیشی در بین سرمایه‌گذاران تازه‌کار از بین می‌رود و خرید کورکورانه افزایش می‌یابد.
کسب سود: تشخیص زمان ترکیدن حباب آسان نیست؛ زمانی که یک حباب بترکد تا مدت‌ها قیمت به حالت قبل بر نمی‌گردد. هر کسی که به علائم هشداردهنده توجه کند، با فروش دارایی‌اش در موقعیت مناسب سود قابل توجهی به جیب خواهد زد.
وحشت: قیمت دارایی به سرعت تغییر می‌کند و به همان سرعتی افزایش یافته بود، کاهش می‌یابد. سرمایه‌گذاران می‌خواهند به هر قیمتی که شده دارایی خود را به پول نقد تبدیل کنند. در این وضعیت، به دلیل اینکه عرضه بسیار بیشتر از تقاضا اتفاق می‌افتد، قیمت دارایی با کاهش مواجه می‌شود.
در میان اقتصاددانان، بر سر دلایل رخ دادن حباب اختلاف وجود دارد. به طورکلی پیروان مکتب اتریشی معتقدند که سیاست‌های غلط بانکی و حاکمیتی در نهایت منجر به ایجاد چرخه حباب می‌شود. از سوی دیگر طرفداران مکتب کینزی، به نوعی احساسات سرمایه‌گذاران و رفتارهای آنان در بازار را عامل اصلی حباب می‌دانند که باعث می‌شود قیمت یک دارایی از ارزش واقعی‌اش بالاتر برود.
به طور کلی با تلفیق دو نظریه فوق می‌توان گفت که اقدامات و احساسات زیر از دلایل اصلی حباب هستند:
یکی از اصلی‌ترین دلایل حباب قیمتی و اقتصادی، به خصوص در کشور ما، نقدینگی بیش از حد در نظام مالی است. رشد بی رویه نقدینگی که از طرف دولت صورت می‌گیرد، باعث رشد سریع تقاضا برای کالاها و خدمات شده و چون در کوتاه مدت عرضه کالا و خدمات محدود است، این امر منجر به ایجاد تورم و حباب اقتصادی می‌شود.
حباب‌های اقتصادی در بیشتر مواقع بر مبنای «نظریه احمق‌تر از من» (Greater Fool Theory) ایجاد می‌شوند. کسی که بر اساس این نظریه سرمایه‌گذاری می‌کند، کالا یا سهامی را بدون توجه به کیفیت آن خریداری می‌کند، با این امید که آن را در زمانی کوتاه به خریدار دیگری (احمق‌تر) که حاضر باشد، مبلغ بیشتری برای این دارایی بپردازد، بفروشد. اما در نهایت در یک نقطه خاص آخرین احمق به این چرخه پایان می‌دهد.
یک دلیل دیگر شکل‌گیری حباب بررسی قیمت‌ها به صورت تاریخی و پیش‌بینی حفظ رویه فعلی است. مثلا اینکه اگر در گذشته قیمت‌ها با نرخ X رشد کرده‌اند، تا همیشه با این نرخ به افزایش خود ادامه خواهند داد.
برون‌یابی سرمایه‌گذاران را بر آن می‌دارد که برای خرید یک دارایی بیش از ارزش واقعی‌اش پرداخت کنند تا به خیال خودشان سود بیشتری به دست آورند. با توجه به اینکه در تعیین قیمت‌ها عوامل بسیار زیادی نقش دارند، پیش‌بینی آینده قیمت‌ها بسیار دشوار است.
رفتار توده‌وار که با عنوان «تفکر گلهای» نیز از آن یاد می‌کنند، یکی از جنبه‌های اقتصاد رفتاری است. انسان‌ها به طور ذاتی تمایل دارند تا از آنچه که دیگر افراد جامعه و محیطشان انجام می‌دهند پیروی کنند، حتی اگر بدانند کاری که انجام می‌دهند غیرمنطقی است.
مردم در پس ذهن خود می‌دانند که به دنبال سود بودن و سرمایه‌گذاری روی شرکتی که هیچ برنامه‌ای برای کسب و کار و یا حتی یک محصول مشخص و تعریف‌شده‌ای ندارد، غیر منطقی و اشتباه است. اما چون بقیه دارند این کار را انجام می‌دهند، دچار ترس از دست دادن یا به اصطلاح «فومو» (Fomo) می‌شوند. در نتیجه برخلاف عقایدشان رفتار می‌کنند و سرمایه‌گذاری اشتباهی را مرتکب می‌شوند.
همانطور که مقاله بزرگترین حباب‌های اقتصادی دنیا می‌خوانیم، حباب‌ها به دلیل تغییر در رفتار سرمایه‌گذار در اوراق بهادار، بازار سهام، بازار ارز دیجیتال و بخش‌های تجاری شکل می‌گیرند. برخی از مشهورترین حباب‌های اقتصادی تاریخ عبارتند از:
جنون یا حباب گل لاله (Tulip mania) به دوره‌ای در هلند گفته می‌شود که قیمت پیاز گل لاله به سطح فوق‌العاده بالایی رسید و سپس به‌طور ناگهانی سقوط کرد. جنون گل لاله اولین حادثهٔ حباب اقتصادی و یکی از سه حباب اقتصادی بزرگ در تاریخ معاصر به‌شمار می‌آید.
دلایل به وجود آمدن حباب اقتصادی لاله هنوز ناشناخته است. از تئوری‌هایی که مطرح شده تئوری جنون تصادفی و حرص و طمع مردم است. در آن زمان هلند یک قدرت بزرگ اقتصادی بود، اما مردم کشاورز و کارگر از زندگی فقیرانه در رنج بودند و همین مردم بودند که در شکل گرفتن بحران نقش داشتند.
در اوایل قرن ۱۶ میلادی، گل لاله از آسیا به هلند وارد شد. در آن هنگام به دلیل کمیاب بودن، گل لاله و بذر آن یک رشد قیمت خیلی بزرگ را تجربه کردند و باعث ایجاد یکی از بزرگترین حباب‌های اقتصادی تاریخ شدند. در نهایت با تکثیر بذر گل لاله و از بین رفتن تقاضا قیمت آن به شدت سقوط و ضربه‌ای مهلک به اقتصاد هلند وارد کرد.
همانطور که در اقتصاد ژاپن ما بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ دیده شد، پایین بودن نرخ بهره و افزایش قدرت ین در مبادلات ارزی باعث هجوم سرمایه‌گذاران خارجی به این کشور شد و حجم صادرات ژاپن به شدت افت کرد. در نتیجه این اتفاق‌ها ژاپن از ارزهای خارجی لبریز شد و حباب اقتصادی غیرقابل کنترلی در این کشور شکل گرفت. اما در نهایت در دهه ۹۰ میلادی سهام این کشور سقوط کرد و دوران موسوم به حباب اقتصادی ژاپن به پایان رسید.
به عنوان نمونه دیگر می‌توان به تغییر پارادایمی و اساسی در الگوهای ذهنی که در جریان حباب دات-کام در خلال دهه ۹۰ میلادی اتفاق افتاد اشاره کرد. طی این حباب، بازارهای بورس سهام کشورهای صنعتی دنیا شاهد رشد سریع ارزش مالی شان بودند که از رشد بخش اینترنت و شاخه‌های مرتبط با آن ناشی می‌شد.
در اواسط دهه ۹۰ میلادی که اینترنت در حال گسترش بود و امیدواری‌های بسیار زیادی درباره این فناوری وجود داشت، شرکت‌های خدمات اینترنتی به شکل قارچ‌گونه‌ای با انواع و اقسام وعده‌های عجیب تاسیس شدند. در جریان این جنبش سریع، مردم سهام شرکت‌های مرتبط با فناوری را با قیمت‌های بسیار بالایی خریداری کردند و معتقد بودند که می‌توانند آن را با قیمت بالاتر به فروش برسانند که در نهایت این‌گونه نشد و یک اصلاح بزرگ اتفاق افتاد.
در بازه زمانی ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹ بازار مسکن رشدی مداوم اما اندک داشت. با ترکیدن حباب دات-کام و به دنبال آن سقوط بازار سهام در سال ۲۰۰۰، سرمایه‌ها از بازار بورس به سوی بازار مسکن سرازیر شدند. از سوی دیگر، به دلیل رکود موجود، فدرال‌رزو و سایر بانک‌ها در ایالات متحده برای کمک به رشد اقتصادی و ایجاد ثروت، اقدام به ارائه وام‌های با بهره پایین و ارزان کردند و این شرایط به بزرگ‌تر شدن حباب قیمت مسکن دامن زد.
این بحران تنها به آمریکا محدود نشد و بسیاری از بانک‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در جهان نظیر اروپا را در برگرفت. موسسات اعتباری و بانک‌هایی که مستقیم و غیرمستقیم در بازار پررونق امریکا سرمایه‌گذاری کرده بودند، متحمل زیان‌های بسیاری شدند.
شاید برای شما نیز پیش آمده باشد که در جمعی صحبت از ارز دیجیتال و بیت کوین باشد و عده‌ای در آن جمع معتقد باشند که ارزهای دیجیتال مانند جریان دات-کام یا گل لاله، حبابی بیش نیستند. اما ابتدا باید دقیقا دانست منظور از این افراد مفهوم ارز دیجیتال است یا برخی انفجار و سقوط قیمت‌هایی که مانند سال ۲۰۱۷ یا ۲۰۱۸ در این بازار اتفاق می‌افتد.
از دید بسیار از اقتصاددان‌ها در سال ۲۰۱۸ مثل حباب داتکام، بازار ارزهای دیجیتال درگیر یک حباب شد و ارزها و ICOهایی که مثل بسیاری از شرکت‌های اینترنت سال ۱۹۹۵ وعده‌های حل کردن مشکلات بشر را می‌دادند، محو شدند اما آن‌هایی که مثل بیت کوین پتانسیلی واقعی داشتند، دوباره توانستند خودشان را احیا کنند. در جریان حباب دات کام، ارزش سهام شرکت‌های بزرگی مثل یاهو هم تحت تاثیر قرار گرفت اما در نهایت این شرکت توانست از مهلکه جان سالم بدر ببرد.
حباب در هر بازاری ممکن است رخ دهد. طی یک حباب قیمتی، شرکت‌ها یا ارزهای دیجیتال خوب هم دچار افت شدیدی می‌شوند زیرا به طورکلی اعتماد به بازار کاهش می‌یابد. از سوی دیگر در سال ۲۰۱۷ هم بسیاری از اقتصاددانان به این نکته اذعان داشتند که قیمت آن زمان ارزهای دیجیتال نسبت به کاربردشان اصلا عقلانی نبوده است.
پس شاید منطقی باشد قبول کنیم که در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ که امیدواری در پتانسیل‌های بلاک چین شکلی غیرواقع‌بینانه به خود گرفته بود و افراد به صورت کورکورانه سرمایه‌گذاری می‌کردند، حباب قیمت رخ داد. حباب در هر بازاری می‌تواند شکل بگیرد اما نمی‌توان صرفا کل یک پدیده و فناوری را حباب دانست، همانطور که در جریان حباب دات-کام، شرکت‌های اینترنتی زیادی از بین رفتند اما نمی‌توانیم کل اینترنت را یک حباب بدانیم. کما که امروزه شرکت‌های فناوری و اینترنتی، بخش بزرگی از ارزش بورس جهان را به خود اختصاص می‌دهند.
عوامل اصلی شکل‌گیری حباب قیمت شامل نقدینگی بیش از حد در نظام مالی، رفتار توده‌وار (تفکر گلهای)، پیش‌بینی‌های اشتباه بر اساس روندهای تاریخی، و پیروی از نظریه “احمق‌تر از من” است.
طبق نظریه هایمن مینسکی، حباب قیمت ۵ مرحله دارد: جابه‌جایی (توجه به پدیده جدید)، رشد سریع (افزایش تدریجی قیمت‌ها)، خوشحالی و رضایت‌مندی (خرید کورکورانه)، کسب سود (فروش توسط افراد هوشیار)، و وحشت (سقوط ناگهانی قیمت‌ها).
مشهورترین حباب‌های اقتصادی شامل حباب گل لاله در هلند قرن ۱۶، حباب اقتصادی ژاپن در دهه ۸۰ و ۹۰ میلادی، حباب داتکام در اواخر دهه ۹۰، حباب مسکن در سال ۲۰۰۸، و حباب ارزهای دیجیتال در سال ۲۰۱۷ هستند.
تشخیص زمان دقیق ترکیدن حباب دشوار است، اما توجه به علائم هشداردهنده مانند افزایش بی‌رویه قیمت‌ها، خرید احساسی و هیجانی توسط افراد، و فاصله گرفتن قیمت‌ها از ارزش واقعی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
بله، حباب‌های قیمتی معمولاً با سقوط شدید قیمت‌ها پایان می‌یابند که می‌تواند منجر به زیان‌های مالی قابل توجه، بیکاری، و حتی رکود اقتصادی شود، اما شدت تأثیر آن‌ها متفاوت است.
حباب‌های قیمت پدیده‌های تکرارشونده در تاریخ اقتصاد هستند که هر بار با ظاهری متفاوت اما ماهیتی مشابه ظهور می‌کنند. آنچه این پدیده را خطرناک می‌سازد، ترکیب احساسات انسانی مانند طمع و ترس با شرایط اقتصادی خاص مانند نقدینگی بالا و سیاست‌های پولی نادرست است. در این شرایط، قیمت دارایی‌ها از ارزش واقعی خود فاصله گرفته و حباب شکل می‌گیرد.
شناخت مراحل پنج‌گانه شکل‌گیری حباب و درک دلایل بنیادی آن، می‌تواند سرمایه‌گذاران را در برابر زیان‌های هنگفت محافظت کند. نکته مهم این است که هیچ بازاری مصون از حباب نیست؛ از گلهای لاله قرن شانزدهم تا ارزهای دیجیتال امروزی، همه می‌توانند درگیر چرخه حباب شوند. آنچه اهمیت دارد، تشخیص به‌موقع و اقدام منطقی در برابر هیجانات بازار است.
