صنعت گردشگری اگر چه از منظر اقتصادی تغییرات و تحولات مثبتی را در منطقه هورامانات به وجود آورده، اما پیامدهای آن فراتر از جنبه‌های اقتصادی بوده و ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی را نیز دربر می‌گیرد. پس از ثبت جهانی این منطقه در فهرست میراث فرهنگی یونسکو، هورامان به یکی از مقاصد گردشگری مهم در ایران تبدیل شد که هرساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. این رشد چشمگیر گردشگری، تأثیرات مختلفی در زندگی ساکنان محلی، ساختار اجتماعی، سبک زندگی، محیط زیست و حتی هویت فرهنگی منطقه به همراه داشته است.
به گزارش اعتماد، اگرچه که تأثیرات ناشی از رشد گردشگری و به‌خصوص، رونق اقتصادی حاصل از آن برای کل منطقه مثبت به نظر می‌رسد، اما تغییراتی هم در سبک زندگی مردم ایجاد کرده و از آن جمله که برخی سنت‌های محلی، بیشتر به عنوان جاذبه گردشگری ارائه می‌شود و تعامل میان مردم محلی و گردشگران، گاه فاصله و تغییر در ارزش‌ها را به همراه داشته است. حال پرسش این است که چگونه می‌توان بین حفظ اصالت فرهنگی هورامان و توسعه گردشگری توازن برقرار کرد و آیا می‌توان این صنعت را به فرصتی برای تقویت فرهنگ بومی تبدیل کرد؟
گردشگری در هورامان به مرور زمان باعث شده که بسیاری از مردم این منطقه برای جلب رضایت گردشگران و تأمین نیازهای آنها، خود را با انتظارات و سلیقه‌های بیرونی تطبیق بدهند. این تغییر نه‌تنها در سبک زندگی و مشاغل، بلکه در نحوه بازنمایی فرهنگ و هویت نیز دیده می‌شود. بسیاری از سنت‌های بومی که روزگاری امری طبیعی و روزمره بودند، اکنون به نمایش‌هایی برای جذب گردشگران تبدیل شده‌اند. لباس‌های محلی، غذاهای سنتی و… به عنوان ابزاری برای رونق صنعت گردشگری به کار می‌روند.
در این روند، برخی از ساکنان اورامان از شیوه زندگی اصیل خود فاصله گرفته و به سمتی رفته‌اند که فرهنگ‌شان را بیشتر بر اساس آنچه گردشگران انتظار دارند بازنمایی کنند، نه بر اساس واقعیت زیسته خود. این فرآیند نوعی دگرگونی در هویت فرهنگی ایجاد کرده که در آن بسیاری از عناصر بومی یا کمرنگ شده‌اند یا برای رضایت و جذابیت بیشتر در نظر مخاطبان بیرونی تغییر شکل داده‌اند.
اگر وضعیت هورامان امروز را با چند سال پیش مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که شمار زیادی از مغازه‌های محلی که در گذشته پاسخگوی نیازهای روزمره مردم بودند، اکنون به فروشگاه‌های صنایع دستی و سوغات یا رستوران و کافه‌های در خدمت گردشگران تغییر کاربری داده‌اند. این دگرگونی باعث شده بسیاری از مشاغل و سبک‌های معیشتی سنتی که بخشی از زیست طبیعی مردم اورامان بودند، کمرنگ شده و جای خود را به کسب‌وکارهایی بدهند که عمدتا متناسب با ذائقه و نیازهای گردشگران شکل گرفته‌اند.
در روستای «سلین» یکی از خانم‌های محلی را می‌بینیم که به همراه دخترش مشغول تهیه و فروش غذای محلی کلانه برای گردشگران است ولی پوشش این خانم با پوشش سنتی زنان این منطقه متفاوت است که می‌تواند نشانه‌ای از دگرگونی در هنجارهای فرهنگی هورامان باشد؛ تغییری که احتمالا در اثر گسترش صنعت گردشگری و تعامل مداوم با جهان بیرون شکل گرفته است.
یکی از اهالی منطقه هورامان می‌گوید هرچند پوشش سنتی کردی هنوز هم در میان مردم بومی و به‌ویژه در میان نسل‌های میانسال و سالمند رایج است، اما نسل جوان، مقاومت کمتری در برابر این تغییرات نشان می‌دهند و به آسانی آن را می‌پذیرند. این ساکن منطقه هورامان، این تغییرات را بیشتر متوجه حضور مداوم گردشگران می‌داند چراکه گردشگران غالبا با همان پوشش رایج در محل زندگی خود وارد منطقه می‌شوند و این تفاوت فرهنگی در نوع پوشش، به‌ویژه در ذهنیت و ناخودآگاه جوانان، اثرگذار است. به باور این فرد، در بلندمدت ممکن است این تأثیرات عمیق‌تر شود. با این حال، لباس محلی کردی همچنان جایگاه خود را در میان مردم حفظ کرده است. نه‌تنها مردم بومی از آن استفاده می‌کنند، بلکه گردشگران نیز علاقه زیادی به آن نشان می‌دهند.
بسیاری از مسافران برای ثبت عکس‌های یادگاری، این لباس را کرایه کرده یا حتی به عنوان سوغاتی آن را می‌خرند. این استقبال، اگر چه در نگاه اول نشانه‌ای از توجه و علاقه به فرهنگ محلی است، اما می‌تواند به تدریج باعث کالایی شدن این عناصر فرهنگی شود که در چنین شرایطی لباس محلی، همچون سایر نمادهای فرهنگی، از معنای اصیل خود فاصله می‌گیرد و به ابزاری برای مصرف و نمایش تبدیل می‌شود که البته این وضعیت را در مورد دیگر محصولات فرهنگی مانند غذا یا حتی زبان بومی نیز می‌توان مشاهده کرد.
در سال‌های گذشته، مراسم سنتی هورامان مانند کومسای و پیر شالیار، با مشارکت مردم و در زمان مشخص برگزار می‌شد. این مراسم ریشه‌دار در فرهنگ بومی منطقه که جنبه آیینی و اجتماعی داشت، در سال‌های اخیر، دستخوش تغییراتی شده که ماهیت آنها را تا حدی دگرگون کرده است.
افزایش جنبه زیبایی‌شناختی این مراسم و تبدیل آنها به بستری برای تولید محتوای بلاگرها و اینفلوئنسرها، یکی از مهم‌ترین تغییرات است چون بسیاری از شرکت‌کنندگان، به جای آنکه درگیر تجربه واقعی این رویدادها شوند، بر عکاسی و فیلمبرداری برای شبکه‌های اجتماعی متمرکز می‌شوند و این روند باعث شده که برخی از جلوه‌های آیینی و معنوی این مراسم کمرنگ شده و در عوض، جنبه‌ای نمایشی به خود بگیرد و بیشتر در راستای جذب مخاطبان بیرونی باشد.
یکی از ساکنان منطقه هورامان می‌گوید: «در گذشته، مردم هورامان به سادگی مراسم خود را برگزار می‌کردند اما اکنون تجهیزات صوتی و تصویری به مراسم افزوده شده و فلسفه برگزاری این مراسم تغییر کرده است. مراسم بیشتر نمادین شده‌اند اگرچه که گسترده‌تر شده‌اند و مشارکت مردم نیز افزایش یافته است.»
اما در کنار این تغییرات، یکی از تحولات مثبت در این سال‌ها افزایش حضور زنان در مراسم و آیین‌های منطقه است. در گذشته، زنان معمولا نقشی محدود در برگزاری این آیین‌ها داشتند اما امروزه تعداد بیشتری از آنها به عنوان شرکت‌کننده و حتی برگزارکننده فعال در این مراسم دیده می‌شوند. این تغییر نه‌تنها نشانه‌ای از پررنگ‌تر شدن نقش زنان در جامعه هورامان است، بلکه می‌تواند بازتابی از تحولاتی گسترده‌تر باشد که به زنان امکان داده تا بیشتر در فضاهای عمومی و فرهنگی مشارکت کنند.
بسیاری از مردم هورامان نسبت به تغییرات ناشی از رونق گردشگری در منطقه بی‌تفاوت هستند، برخی با ذوق و شوق از آن استقبال می‌کنند و آن را نشانه‌ای از پیشرفت منطقه می‌دانند و مقاومتی در برابر این تغییرات نشان نمی‌دهند، ولی برخی هم از این تحولات نگرانند و آن را تهدیدی برای فرهنگ، سنت‌ها و سبک زندگی بومی خود تلقی می‌کنند. این واکنش‌ها در موقعیت‌های مختلف نمود پیدا می‌کند؛ برای مثال چندی قبل، چند گردشگر ورودی به یکی از روستاهای منطقه، در یک مراسم شبانه به رقص و پایکوبی پرداختند که این اتفاق، اعتراض برخی از اهالی روستا را سبب شد و امام‌جمعه روستا نسبت به این اتفاق واکنش نشان داد و در خطبه‌های نماز جمعه، نگرانی خود را از تأثیر این رفتارها بر فرهنگ و ارزش‌های منطقه ابراز داشت و از مردم خواست تا نسبت به تغییرات پیش‌آمده هوشیار باشند.
مردم کرد همواره به مهمان‌نوازی، صمیمیت و برخورد گرم با غریبه‌ها شناخته شده‌اند و این ویژگی به عنوان بخشی از هویت فرهنگی این منطقه شناخته می‌شود و نقشی کلیدی در تجربه مثبت گردشگران ایفا می‌کند. با این حال، یکی از اهالی منطقه به نگرانی مهمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «تغییر منفی ناشی از رونق گردشگری در اخلاق مردم منطقه مشهود است. مردم این ناحیه به مهمان‌نوازی مشهورند ولی به نظر می‌رسد با گسترش گردشگری، نگرش‌ها در حال تغییر است به‌گونه‌ای که ممکن است در آینده، گردشگران صرفا به عنوان منبع درآمد دیده شوند.»
این حرف برخاسته از این نگرانی است که اگر مردم فقط به فکر کسب سود مالی از رونق گردشگری باشند، ممکن است کم‌کم روحیه مهمان‌نوازی واقعی از بین برود و جای خود را به یک رابطه سرد و پولی بدهد و این تغییر حتما به فرهنگ منطقه آسیب می‌زند.
ورود گردشگران با پیش‌زمینه‌های فرهنگی متنوع، سبب شده تا فضای فکری و هویتی منطقه دستخوش دگرگونی‌هایی شود. مواجهه مستقیم جوانان با دیدگاه‌ها، سبک زندگی و ارزش‌های ورودی به منطقه از طریق گردشگران غیربومی، نوعی تزلزل در هویت سنتی و بومی ایجاد کرده و زمینه‌ساز نوعی گرایش بدون مطالعه به ایده‌ها و جریان‌های فکری جهانی شده آن هم بدون آنکه فرصت کافی برای تحلیل، نقد یا بومی‌سازی آنها وجود داشته باشد. یکی از فعالان فرهنگی منطقه هورامان معتقد است که توسعه گردشگری در سال‌های اخیر تأثیرات فرهنگی قابل‌توجهی بر جامعه محلی و به‌ویژه بر نسل جوان داشته و می‌گوید: «بسیاری از جوانان بدون دلیل موجه و منطقی بر عقایدی مانند کمونیسم یا فمینیسم پافشاری می‌کنند.»
به باور او، این گرایش‌های فکری نه‌تنها از دل تجربه زیسته جامعه هورامان بیرون نیامده، بلکه در بسیاری موارد بدون درک دقیق از مفاهیم و زمینه‌های تاریخی و اجتماعی پذیرفته شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات حضور گردشگران، گسترش ارتباط میان فرهنگ‌های مختلف است. زمانی‌که افراد با پیشینه، زبان و آداب و رسوم گوناگون در تعامل قرار می‌گیرند، نگرش آنها به تدریج نسبت به جهان و دیگر انسان‌ها دستخوش تغییر می‌شود که چنین روندی در منطقه هورامانات نیز قابل مشاهده است.
مردمی که پیش‌تر عمدتا با افراد هم‌فرهنگ خود ارتباط داشتند، اکنون با گردشگرانی از نقاط مختلف کشور و حتی جهان مواجه می‌شوند. البته این آشنایی‌ها زمینه‌ساز تغییر در برخی نگرش‌ها و بازنگری یا تحول در برخی سنت‌های اجتماعی شده و به عنوان نمونه، در سال‌های اخیر ازدواج میان کردها و سایر قومیت‌ها افزایش یافته است که این پیوندهای میان‌فرهنگی، نقش مهمی در دگرگونی برخی باورها و سبک‌های زندگی ایفا می‌کنند.
یکی دیگر از تاثیرات رونق گردشگری در منطقه هورامان، افزایش علاقه جوانان به مهاجرت و ادامه تحصیل در شهرهای دیگر یا خارج از کشور است. آشنایی با فرهنگ‌ها و سبک‌های زندگی متفاوت، باعث شده بسیاری از جوانان با فرصت‌های جدیدی آشنا شوند و دیدگاه تازه‌ای نسبت به آینده پیدا کنند در حالی که پیش از این، اغلب جوانان ترجیح می‌دادند در همان منطقه خود بمانند و زندگی سنتی را دنبال کنند ولی حالا بسیاری از آنها به دنبال تجربه‌های تازه، تحصیل در دانشگاه‌های بهتر و دستیابی به شغل‌های جدید هستند که این تغییر هم نتیجه آشنایی با امکانات و روش‌های زندگی مدرن است که از طریق گردشگران وارد منطقه شده است. هورامان با طبیعت منحصربه‌فرد، معماری پلکانی، تاریخ کهن و فرهنگ غنی خود یکی از ارزشمندترین مناطق بومی ایران محسوب می‌شود.
این منطقه - که در سال‌های اخیر به یکی از مقاصد محبوب گردشگری تبدیل شده - همزمان با رونق اقتصادی ناشی از گردشگری با چالش‌هایی نیز مواجه است که اگر مدیریت نشوند، می‌توانند به نابودی تدریجی آن منجر شوند. به همین دلیل، حفاظت از هورامان نه‌تنها یک ضرورت فرهنگی، بلکه مسوولیتی اجتماعی است که نیازمند سیاستگذاری دقیق و مشارکت فعال مردم و مسوولان است.
راهنمایان گردشگری نقش مهمی در این فرآیند دارند و می‌توانند با آموزش گردشگران، آنها را نسبت به ارزش‌های فرهنگی، حساسیت‌های اجتماعی و شیوه‌های صحیح تعامل با جامعه محلی آگاه کنند. از سوی دیگر آگاهی‌بخشی به مردم هورامان درباره فرصت‌ها و چالش‌های گردشگری، می‌تواند آنها را در پذیرش تغییرات و مدیریت بهتر این صنعت یاری کند. در این صورت، به جای آنکه گردشگری عاملی برای تخریب فرهنگ محلی باشد، می‌تواند به بستری برای بازآفرینی فرهنگی و تقویت هویت بومی تبدیل شود.
