خبرگزاری مهر - مجله مهر: در میان انبوه مناسبت‌هایی که هر روز تقویم را پر می‌کنند، بعضی روزها نه به‌خاطر نامشان، بلکه به‌خاطر معنایی که در دل خود پنهان دارند، برجسته‌ترند. نهم اردیبهشت، «روز ملی شوراها»، از همین روزهاست؛ نه صرفاً یک مناسبت اداری یا شعاری، بلکه فرصتی برای توقفی کوتاه و تأملی عمیق در یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم جمهوری اسلامی: مشارکت مردم در اداره امور.
این روز، ما را به یاد فلسفه‌ای می‌برد که در آن، مردم فقط نظاره‌گر تصمیم‌ها نیستند، بلکه خود بخشی از فرآیند تصمیم‌سازی‌اند. شوراها، در ساده‌ترین تعریف، پل ارتباطی میان زندگی روزمره مردم و نظام اجرایی کشورند؛ جایی که صدای محله، کوچه، روستا و شهر می‌تواند به گوش نهادهای بالادستی برسد. شورا، اگر بخواهد معنای واقعی‌اش را پیدا کند، باید تلاقی اراده مردم با سازوکارهای رسمی باشد؛ همان نقطه‌ای که مشارکت، از یک شعار کلی، به رفتاری ملموس و جاری در زندگی عمومی تبدیل می‌شود.
انقلابی به نام مشارکت
شوراها با رؤیای بزرگ و پرشکوهی پا به عرصه گذاشتند؛ رؤیای اداره جامعه با تکیه بر خرد جمعی. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وقتی امام خمینی (ره) بر ضرورت تشکیل شوراها تأکید کرد، در واقع گامی بلند به سوی تثبیت مردم‌سالاری دینی برداشته شد. تأسیس شوراها، تنها یک نهادسازی حقوقی نبود؛ بلکه تحقق بخشی از همان وعده‌ای بود که انقلاب داده بود: اینکه اداره کشور تنها بر دوش مدیران بالا دست نباشد، بلکه مردم نیز در اداره محل زندگی‌شان نقش داشته باشند.
با گنجاندن اصول ۱۰۰ تا ۱۰۶ در قانون اساسی، این آرمان صورت‌بندی حقوقی یافت و از دل آن، نهادی برخاست که قرار بود زندگی در شهر و روستا را به دستان خود مردم پیوند بزند. در این نگاه، هر کوچه و خیابانی، صدایی دارد که باید شنیده شود؛ و شورا، بستر شنیده شدن آن صداست. این نهاد، قرار بود پلی باشد میان نیازهای محلی و برنامه‌ریزی‌های کلان؛ پلی که از یک‌سو ریشه در مطالبات مردم دارد و از سوی دیگر، با نهادهای اجرایی کشور در ارتباط است.
اما این مسیر، همیشه هموار نبوده است. گاه شوراها به درستی جایگاه خود را نیافته‌اند و گاه در پیچ‌وخم موانع قانونی، ضعف‌های ساختاری یا حتی نگاه‌های سیاسی فرعی، از مسیر اصلی خود دور شده‌اند. با این حال، اصل شورا، هنوز هم از محکم‌ترین پایه‌های مشارکت مردمی در ایران به شمار می‌رود.
نگاهی تطبیقی و ریشه‌دار در تاریخ
فلسفه شورا و مشورت، نه‌تنها مفهومی مدرن و غربی نیست، بلکه در دل سنت اسلامی نیز جایگاه ریشه‌داری دارد. قرآن کریم در آیه‌ای صریح می‌فرماید: «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ»؛ یعنی در کارها با آنان مشورت کن. پیامبر اسلام (ص) نیز در بسیاری از امور مهم اجتماعی، نظامی و سیاسی، مشورت با اصحاب را سرلوحه عمل خود قرار می‌داد.
از منظر تطبیقی، نهاد شورا در بسیاری از کشورهای دنیا با عنوان «حکمرانی محلی» یا «دولت‌های محلی» شناخته می‌شود. در نظام‌های توسعه‌یافته، مانند آلمان، فرانسه، هند یا سوئد، شوراهای محلی و شهری اختیارات گسترده‌ای در حوزه‌هایی چون بودجه‌ریزی، سیاست‌گذاری فرهنگی، توسعه‌ی پایدار و حتی امور آموزشی دارند.
مقایسه این مدل‌ها با تجربه‌ی شوراهای اسلامی در ایران نشان می‌دهد که اگر چه نهاد شورا در کشور ما از پشتوانه دینی و انقلابی برخوردار است، اما هنوز در حوزه اختیارات و امکانات اجرایی نیازمند بازتعریف، حمایت و تقویت بیشتری است.
از کاغذ قانون تا میدان عمل
در برخی نقاط کشور، شوراها دقیقاً همان نقشی را ایفا کرده‌اند که برای آن شکل گرفته‌اند: نمایندگی واقعی مردم و پیگیری دغدغه‌های ملموس و محلی آنان. از پیگیری مشکلات عمرانی گرفته تا کمک به ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی محل، شوراهایی هستند که نقش مؤثری ایفا کرده‌اند.
اما این تصویر همه‌جا یکسان نیست. در برخی مناطق، شوراها یا دچار ضعف در عملکرد بوده‌اند یا گرفتار چالش‌هایی نظیر سوء‌مدیریت و بی‌تجربگی. نتیجه این وضعیت، کاهش اعتماد عمومی نسبت به نهاد شوراهاست؛ نهادی که فلسفه وجودی‌اش، دقیقاً بر پایه اعتماد مردم بنا شده بود.
شوراها؛ جایی میان آرمان و واقعیت
واقعیت آن است که شوراها همچنان ظرفیت بالایی برای ایفای نقش در توسعه محلی و اجتماعی دارند. نهاد شورا، اگر به‌درستی انتخاب و پشتیبانی شود، می‌تواند واسطه‌ای مؤثر میان مردم و ساختارهای رسمی باشد.
اما این ظرفیت، هم نیازمند مراقبت است و هم نیازمند اصلاح. شوراها زمانی مؤثر خواهند بود که هم اعضای شایسته‌ای در آن حضور داشته باشند و هم ساختار حمایتی لازم برای اجرایی شدن تصمیم‌هایشان وجود داشته باشد.
نهم اردیبهشت؛ یادآوری یک اصل فراموش‌شده
روز ملی شوراها، فرصت بازنگری است؛ هم برای مسئولان، هم برای مردم. اینکه تا چه اندازه اجازه داده‌ایم شوراها نقش واقعی خود را ایفا کنند؟ و اینکه هنگام انتخاب اعضای شورا چقدر بر شایستگی تخصص و صداقت تأکید کرده‌ایم؟
مشارکت مردمی، فقط با رأی دادن معنا پیدا نمی‌کند؛ با نظارت، مطالبه‌گری و حمایت از نهادهای مردمی مثل شوراها نیز معنا می‌یابد.
خرد جمعی، همچنان راه‌گشا است
نهاد شورا، اگر به درستی شکل بگیرد و بر مبنای اعتماد عمومی اداره شود، می‌تواند بسیاری از مشکلات محلی را با اتکا به ظرفیت‌های خود مردم حل کند. از اصلاح زیرساخت‌ها گرفته تا ارتقای کیفیت زندگی شهری. این روز فقط روز گرامیداشت شوراها نیست؛ روز بازخوانی یک ایده بزرگ است: اینکه خرد جمعی، مشارکت مردم و اتکا به ظرفیت‌های محلی، هنوز هم می‌تواند مسیر توسعه را هموار کند به‌شرط آن‌که جدی گرفته شود.
