به گزارش ایرنا، شاید اردکان را نتوان به واسطه یک اثر شاخص معرفی نمود ولی مجموعه از یک عناصر معماری یک شهر کویری، بافت تاریخی اردکان را یکی از شاخص‌ترین و پر جاذبه‌ترین بافت‌های تاریخی خشتی و البته پویا و زنده کشور معرفی کرده است.

بیشترین آثار تاریخی بافت اردکان را به مانند دیگر بافت‌های تاریخی شهری، سراها یا همان خانه‌های تاریخی تشکیل می‌دهند.

خانه‌هایی بی آلایش معمولاً با یک یا چند بادگیر به سبک خود اردکان، یک طرفه و به سوی باد شمال غربی، دریچه‌هایشان را چشمه می گویند و چشمه معمولاً اگر برای ذغال دان و بیرون خانه نباشند، تعدادشان فرد است.

عریض‌ترین بادگیر جهان را در اردکان خواهی دید

 بی اغراق عریض‌ترین بادگیر جهان با عرض تقریبی ۱۵ متر و ۱۹ چشمه، خانه دکتر امام اردکان  است.

گاه بادگیر را علاوه بر ایوان جنوبی که ما به آن صفه هم می‌گوییم و تابستان نشینش می‌دانیم، ‌ در زمستان نشین‌ها هم خواهید دید.

 سری به اندرونی و بیرونی خانه تقدیری و یا به خانه تاریخی مظلوم‌ها در همان محله تیران بزنید، شاهد ماجرا خواهید بود.

خانه به خانه، پشت به پشت هم راه دارند، حال با ساباط باشد یا بالاخانه.

  و اما  زیبایی کوچه بودایی‌ها بعد از مسجد سعیدا در محله چرخاب و بالاخانه‌هایی که نیم نگاهی به کوچه و عبور و مرور، توجه تو را به خود جلب خواهد کرد.

 از همان محله چرخاب که گذری کنید بعد از مسجد جامع و میدان علی، کوچه خاتمی را تا آخر برو، باز هم بالاخانه‌ای زیبا سردر کوچه است.

این همه زیبایی تو را شگفت زده نمی کند!؟

خانه‌ای دیگر به نام سنایی‌ها، ولی وقتی ساخته شد بیرون آن خانه زیبای صدرالفضلا بود و حالا برای خودش هویتی مستقل دارد، فقط بدان که مخزن فواره‌اش بر روی بام است، بادگیر اینجا شاهکاری زده، خانه سه بادگیر مستقل  دارد، یکی  برای زیر زمین،  دیگری حوضخانه و بادگیر و دیگری بزرگ و فراخ برای مطبخ است.

 قدم به قدم، خانه به خانه، این بار خانه افضلی‌ها، دیرپایی نیست، بادگیر افراشته، شاید قریب به صد سال کمی کم و بیش ولی بادگیرش خود نمایی می‌کند.

رو به روی خانه افضلی که موزه فرش اردکان هم هست، خانه عالم ربانی و گرانقدری است که نام و افتخار اردکان می باشد، آیت الله سید روح الله خاتمی.

فرخ اردکان که یونان کوچک خوانده‌اند، بزرگان هستند

خانه تاریخی است ولی تاریخش مدیون آیت الله است، فرخ اردکان که یونان کوچک خوانده‌اند، همین بزرگان هستند، از خاندان ملأ جلال منجم باشی که سیر کواکب می‌کردند در دربار شاه عباسی تا عالم ربانی ملأ محمد حائری که شانزده سالگی مجتهد بود، از میرزا رضا عقدایی که شاه شکار شد تا ملأ اسماعیل عقدایی که در یزد وجودش پر از خیر و برکت بود.

 این چندی از مفاخر اردکان است و باید ببینید آنچه بر دیوار این خانه از مفاخر اردکان نقش بسته‌اند.

خانه‌هایی را در شهر سرایی برای آرامیدن و آسایش به همت جوانان دایر شده است و نام نهادند بوم گردی؛ نه نه بی بی و ماه بی بی، خشت و ماه و مریم بانو، ساباط و شبستان و سلامت در محله شریف آباد، آنجا که زرتشتی دوستی دیرینه دارد با همسایه های مسلمانش، آتش آتشکده‌اش روشن و دیده بر قدوم مسافر می‌نهند با درود و سپاس.

خانه و ساباط و بالاخانه را دیده‌ایم چون کوچه اش محل گذر اهل شهر بود؛ اما کوچه ای که اختصاص خانوادگی باشد مسقف است و در و درگاه دارد و دربند می خوانندش.

زیبایی دربند را در دربند صدرالفضلاء خواهی دید و پیچ خم راز آلودش را در دربند ملاتقی ببین که یک سر به محله چرخاب دارد و یک سر به محله علی بیک، کمی می‌خواهی بیاسایی و با دوستان رو در رو در آرامش گپ بزنی، سری به دربند مجدالعلماء بزن یا دورتر، در انتهای کوچه ضیایی دربند ضیایی هم جای خوبی است.

از خانه‌ها و دربندها و ساباط و بالاخانه که بگذریم، به مسجد و منبر و تکایا می‌رسیم

که زیبنده شهرند، نگین کهنشان مسجد زردگ است در یک فرسخی شمال اردکان که راهی است از میان پسته زارهای اردکان، طلای سبزی که بیش از ۳۰۰ سال زمرد فشانی می‌کنند سفره اردکان و اردکانی را.

هر محله مسجدی در خور محله خود دارد و تکیه‌ای برافراشته، تیران و زین الدین را باید به مسجد حاج محمد حسین و زین الدین شناخت.

 زین الدین محله‌ای است که نامش از نام بانی آن، کدخدای اردکان در دوران شاه عباس صفوی گرفته است.

محله زیرده در شهر نمایان و نشان است و به نام محله، مسجدی از قرن دهم هجری پابرجا است.

از زیرده به طرف محله چرخاب که می‌رویم وارد تکیه چرخاب خواهی شد، هنوز اصیل و پابرجاست.

در ضلعی از این تکیه زیارتگاهی است به نام حوض عباس؛

 مسیر را ادامه دهیم به مسجد چرخاب می‌رسیم، تابستان خانه‌اش حاج رجب علی نام دارد  و زمستان خانه‌اش که حدود ۵۰ سال کهن‌تراست، حاج سعیدا می نامند؛ هر ۲ با صفا و روحانی، یادگاری از دوران قاجار برای اردکان.

زینت همه آن‌ها را می‌توان مسجد جامع  نام برد.

تابستان خانه و زمستان خانه‌ای دارد و هنوز رسم استفاده از آنها در تابستان و زمستان برپا است.

 در کنار این مسجد، قرائت خانه است، محل آموزش قرآن کریم.

 اردکان را بسیار باید دید

این دیار کویری را بسیار باید دید به دیده دل و جان باید دید و آنچه نوشته شد و خوانده‌اید تنها گوشه ای از اردکان عزیزمان است؛ می‌توانی ساعت ها در دیارمان قدم بزنی و بشناسی، در کوچه کوچه‌های آشتی کنانش، زیر ساباط ها، در مساجد و تکایا، در بالای بام و کنار بادگیرها خلوت گزینی.

کرم نما و فرود آ که خانه خانه توست.

 محسن فتوحی اردکانی /کارشناس فنی پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی اردکان